Η «ινφοδημία» και η μάχη κατά της πανδημίας

Συνδιαμόρφωση κειμένου: Γιώργος Κουτσαντώνης και Μιχάλης Θεοδοσιάδης

Με τον όρο «ινφοδημία» (infodemic) περιγράφεται η υπεραφθονία πληροφοριών –  κάποιες αληθείς και άλλες όχι – που δυσκολεύει τους ανθρώπους να βρουν αξιόπιστες πηγές ενημέρωσης και απαντήσεις στις ανάγκες τους για πληροφόρηση». Επινοήθηκε για να περιγράψει το σύνολο των φημολογιών, στιγματισμών και θεωριών συνωμοσίας που προκύπτουν και εξαπλώνονται κατά τη διάρκεια καταστάσεων έκτακτης υγειονομικής ανάγκης[1].

Το διαχρονικό πρόβλημα και ορισμένα παραδείγματα

Κατά τη διάρκεια της επιδημίας του ιού Έμπολα στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό το 2019, η παραπληροφόρηση συνδέθηκε με τη βία, τη δυσπιστία, την κοινωνική αναταραχή και τις στοχευμένες επιθέσεις εναντίον εργαζομένων στον τομέα της υγείας[2]. Την εποχή της επιδημίας SARS, που ξέσπασε στην Κίνα το 2002-2003, ο φόβος και το άγχος της προσβολής από την ασθένεια προκάλεσαν κοινωνικό στιγματισμό κατά ατόμων ασιατικής καταγωγής[3]. Στην περίπτωση του AIDS, oι ήδη στιγματισμένοι άνθρωποι, συχνά δεν καταφεύγουν στις υπηρεσίες υγείας και ιατρικής περίθαλψης, έτσι ενδέχεται να προσβληθούν από την ασθένεια χωρίς αυτή να διαγνωστεί (οροθετικοί χωρίς συμπτώματα) και συνεπώς να συμβάλουν στην εξάπλωση της επιδημίας μέσω της μετάδοσης του ιού HIV[4]. Ο Γενικός Γραμματέας των Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) περιέγραψε την ινφοδημία του COVID-19 ως έναν παγκόσμιο εχθρό[5] που πρέπει να καταπολεμηθεί. Στην πραγματικότητα, υπήρξε, και εξακολουθεί να υπάρχει, ανά τον κόσμο μια αδιάκοπη κυκλοφορία φημολογιών και θεωριών συνωμοσίας.[6] Σε γενικές γραμμές, οι καταστάσεις έκτακτης υγειονομικής ανάγκης αντιπροσωπεύουν στιγμές μεγάλης πίεσης για τους ανθρώπους. Έτσι η διαχείριση της φημολογίας, η αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης και των θεωριών συνωμοσίας, αλλά και ο μετριασμός του φόβου και του στιγματισμού απέναντι στους ανθρώπους που έχουν προσβληθεί (ή έχουν περισσότερες πιθανότητες να προσβληθούν στο μέλλον), είναι θεμελιώδεις ενέργειες για την αντιμετώπιση και τον έλεγχο της πανδημίας. Οι διεθνείς οργανισμοί υγείας, συμπεριλαμβανομένου του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ), έχουν αναγνωρίσει την ινφοδημία ως ισχυρή απειλή και, ως εκ τούτου, προτείνουν τη συστηματική παρακολούθηση των φημολογιών και των θεωριών συνωμοσίας, αλλά και την εφαρμογή μέτρων ελέγχου της παραπληροφόρησης. Για την επιστημονική κοινότητα, ο εντοπισμός, η αξιολόγηση και η θεμελιωμένη αντίκρουση της φημολογίας και των θεωριών συνωμοσίας αποτελούν σημαντική πρόκληση σε περιόδους υγειονομικής κρίσης.

Μια ανάλυση του φαινομένου

Πολύ πρόσφατα, μια ομάδα κοινωνιολόγων, ιατρών και επιδημιολόγων συνέλεξε και ανέλυσε στοιχεία, αναφορές και μαρτυρίες που σχετίζονται με το φαινόμενο της ινφοδημίας, μεταξύ 31 Δεκεμβρίου 2019 και 5 Απριλίου 2020[7]. Η ομάδα εξέτασε ένα ευρύτατο φάσμα πηγών: ιστοσελίδες, πρακτορεία ειδησιογραφίας, μέσα κοινωνικής δικτύωσης (Facebook, Twitter κ.α.), ιστοτόπους τηλεοπτικών μεταδόσεων και διαδικτυακές εφημερίδες. Η ανάλυση επικεντρώθηκε σε τρία στοιχεία που συμβάλλουν στην ανάπτυξη της ινφοδημίας: φημολογίες, στιγματισμός, θεωρίες συνωμοσίας. Οι φημολογίες είναι ειδήσεις που κυκλοφορούν με τρόπο συχνά επίμονο και που, ανεξάρτητα από το αν μπορεί να προκαλούν σύγχυση ή όχι, δεν διαθέτουν έγκυρη επιβεβαίωση ή επίσημες επαληθεύσεις. Ο στιγματισμός νοείται ως μια κοινωνική διαδικασία μέσω της οποίας ένα άτομο ή μια ομάδα ανθρώπων βιώνει διακρίσεις και προσωπική υποτίμηση μέσα στην κοινωνία. Οι θεωρίες συνωμοσίας συνίστανται σε αφηγήματα που απορρέουν από την πεποίθηση ότι κάποιο άτομο ή μια ομάδα ανθρώπων (ελίτ συνήθως) ενεργεί κρυφά για την επίτευξη κακόβουλων στόχων. Τα τρία παραπάνω στοιχεία συνδέθηκαν με τα τέσσερα βασικά ζητήματα που σχετίζονται με τον COVID-19: α) την αιτία της νόσου, β) την ίδια τη νόσο, γ) τη θεραπεία της και δ) την πρόληψή της. Σε αυτά τα ζητήματα προστέθηκε και η σωματική ή/και λεκτική βία.

Σύνοψη των αποτελεσμάτων της ανάλυσης

Στην μελέτη εντοπίστηκαν 2.311 περιπτώσεις σε 25 γλώσσες από 87 χώρες. Από αυτές, οι 2.049 (89%) ταξινομήθηκαν ως φήμες, οι 182 (7,8%) ως θεωρίες συνωμοσίας και οι 82 (3,5%) ως κοινωνικοί στιγματισμοί. Η μελέτη εντόπισε τρία κύματα ινφοδημίας μεταξύ Ιανουαρίου 2020 και 5 Απριλίου 2020. Το πρώτο μεταξύ 21 Ιανουαρίου και 13 Φεβρουαρίου, το δεύτερο κύμα μεταξύ 14 Φεβρουαρίου και 7 Μαρτίου και το τρίτο μεταξύ 8 και 31 Μαρτίου 2020. Από όλες τις κατηγορίες πληροφοριών που ερευνήθηκαν, το 24% αφορούσε τη ίδια τη νόσο, τη μετάδοσή της και τη θνησιμότητα, το 21% την πρόληψή της, το 19% τη θεραπεία, το 15% την αιτία της νόσου, συμπεριλαμβανομένης της προέλευσής της, το 1% τη λεκτική και άλλη βία και το υπόλοιπο 20% διάφορα άλλα θέματα. Οι περισσότερες φήμες, ο στιγματισμός και οι θεωρίες συνωμοσίας εντοπίστηκαν στην Ινδία, στις ΗΠΑ, στην Κίνα, στην Ισπανία, στην Ινδονησία και στην Βραζιλία. Σύμφωνα με την έρευνα, μεταξύ των τριών κατηγοριών η φημολογία υπήρξε η πιο διαδεδομένη. Ο όγκος των φημολογιών παρουσίασε αυξητική τάση από τον Φεβρουάριο και συνεχίστηκε μέχρι το τέλος της ερευνητικής περιόδου, ενώ κορυφώθηκε στα μέσα Μαρτίου 2020.

Η πλειοψηφία των φημολογιών αφορούσαν τον τρόπο μετάδοσης του ιού και τη θνησιμότητα, ακολουθούμενες από τα μέτρα πρόληψης και ελέγχου της μετάδοσής του. Η κατανάλωση σκόρδου, η αποφυγή πικάντικων τροφών και η λήψη βιταμινών C και D για την πρόληψη της ασθένειας είναι μερικά παραδείγματα από τις φήμες που κυκλοφορούν. Όσον αφορά τις θεωρούμενες ως θεραπείες, αντίστοιχες φημολογίες έχουν εξαπλωθεί σε πολλές χώρες: πόσιμο διάλυμα χλωριώδους νατρίου με κιτρικό οξύ, χλωρίνη, καθαρό αλκοόλ (κυρίως στην Δύση), τσάι, ούρα αγελάδας ή κοπριά (στην Ινδία), ούρα καμήλας με ασβέστη (στη Σαουδική Αραβία), ποικίλα αφεψήματα φαρμακευτικών φυτών (στην Αφρική)[8] και πολλές ακόμη[9]. Σε ό,τι αφορά τον στιγματισμό αναφέρθηκαν, σε πολλές χώρες, περιπτώσεις ατόμων, συμπεριλαμβανομένων εργαζομένων στο χώρο της υγείας, που έχουν υποστεί σωματική κακοποίηση ή λεκτικές προσβολές ή και διακρίσεις από τους γείτονές τους. Υπήρξαν επίσης ορισμένες περιπτώσεις αυτοκτονίας λόγω της αίσθησης ενοχής και ντροπής ανθρώπων που προσβλήθηκαν από τον ιό και βίωσαν τον φόβο ότι θα τον μεταδώσουν στα αγαπημένα τους πρόσωπα. Καθώς ο ιός εξαπλώθηκε σε διάφορες χώρες, κυκλοφόρησαν ποικίλες μαρτυρίες από άτομα ασιατικής καταγωγής που βίωναν στιγματισμό. Ειδικά τις πρώτες εβδομάδες της εμφάνισής του ο ιός έγινε ευρέως γνωστός και ως ο «κινέζικος ιός» ή «ιός Wuhan». Κατά την πρώτη περίοδο της πανδημίας υπήρξαν πολλά επεισόδια λεκτικής βίας και σωματικών επιθέσεων κατά Κινέζων. Στην Ουκρανία, λ.χ., κάποιοι από το τοπικό πληθυσμό μπλόκαραν το δρόμο και πέταξαν πέτρες σε λεωφορεία που μετέφεραν 82 επιβάτες από την Γουχάν.

Πολλές υπήρξαν επίσης και οι θεωρίες συνωμοσίας, οι οποίες προέρχονται κυρίως από την Κίνα, το Ιράν, τη Ρωσία, το Ηνωμένο Βασίλειο και τις ΗΠΑ και οι οποίες στη συνέχεια εξαπλώνονται παγκοσμίως. Για μια, από τις πιο διάσημες, ο κορωνοϊός είναι ένα βιολογικό όπλο σχεδιασμένο στο εργαστήριο από διεθνείς οργανισμούς. Ορισμένες από αυτές τις θεωρίες πιστεύουν ότι ο ιός αναπτύχθηκε από τις Ηνωμένες Πολιτείες για να αποδυναμώσει οικονομικά την Κίνα. Άλλες θεωρίες, ωστόσο, ισχυρίζονται ότι ο ιός κατασκευάστηκε σε ένα κινεζικό εργαστήριο ως μέρος ενός προγράμματος βιολογικού πολέμου που ήθελε να ξεκινήσει η Κίνα. Θεωρίες συνωμοσίας έχουν επίσης προκύψει σχετικά με την ανάπτυξη του εμβολίου ή του φαρμάκου για τη θεραπεία του κορωνοϊού. Μια από τις πρώτες θεωρίες ισχυρίστηκε ότι το εμβόλιο είχε ήδη βρεθεί καθώς η πανδημία σχεδιάστηκε στο εργαστήριο ώστε να επιβάλει τις παγκόσμιες πωλήσεις του φαρμάκου. Στην Μέση Ανατολή, ορισμένοι κυβερνητικοί αξιωματούχοι έχουν αναγνωρίσει την πανδημία ως συνωμοσία κατά του πολιτισμού τους και κατά της τιμής και της υπόληψης ορισμένων θρησκευτικών πόλεων στο Ιράν. Μια άλλη θεωρία που κυκλοφορεί στα μέσα κοινωνική δικτύωσης είναι ότι αυτή η πανδημία είναι κατασκευασμένη από κυβερνήσεις και ισχυρές δυνάμεις για τον έλεγχο της ζωής των ανθρώπων και τον περιορισμό των ελευθεριών τους.

Ορισμένες από τις ευθύνες 

Πρέπει να σημειωθεί ότι ο ΠΟΥ φέρει ευθύνες και μετράει δικά του σφάλματα. Όπως π.χ. το γεγονός ότι ασπάστηκε τις δηλώσεις της Κινέζικης κυβέρνησης, η οποία προκειμένου να συγκαλύψει τη σοβαρότητα της εξάπλωσης της νόσου, ισχυρίστηκε αρχικά πως ο ιός ότι δεν είναι μεταδοτικός από άνθρωπο σε άνθρωπο [10]. Επιπλέον, δημιουργήθηκε ένα κλίμα δυσπιστίας απέναντι στην επιστημονική κοινότητα, ιδίως έπειτα από τις παλινωδίες αναφορικά με τη χρήση των μασκών, όπου τη μια ακούστηκε, από επίσημα χείλη, ότι δεν προστατεύουν, ενώ την άλλη ότι η χρήση μάσκας εμποδίζει τη διάδοση του ιού. Φαίνεται ότι κατά τη διάρκεια κρίσεων που αφορούν τη δημόσια υγεία, αρκετοί τείνουν να πιστεύουν περισσότερο σε φήμες και αβάσιμες πληροφορίες, παρά στην επιστήμη και τις επίσημες πηγές (κυβερνήσεις, ιατρικούς συλλόγους και πανεπιστήμια). Αυτό συμβαίνει για πολλούς και διάφορους λόγους. Ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε το φόβο των ασθενειών, την ψυχολογική απώθηση του θανάτου, αλλά και το γενικό κλίμα αβεβαιότητας που μπορεί να οδηγήσει σε άρνηση ή και άλογες αντιδράσεις. Όμως, ταυτόχρονα υπάρχει και η αλαζονεία που αρκετές φορές επιδεικνύουν οι επιστήμονες και ο ελιτισμός που προωθούν κάποιοι, έχοντας ή δίνοντας την εντύπωση ότι η επιστημονική γνώση θα καταφέρει να λύσει όλα τα προβλήματα της ανθρωπότητας. Ορισμένοι επιστήμονες, έχοντας συσσωρεύσει αρκετή γνώση, διατυμπανίζουν την ανωτερότητά τους από τον «γενικό μέσο όρο». Για αυτούς ο απλός άνθρωπος «δεν είναι ικανός να κατανοήσει δύσκολα πράγματα» και «πρέπει μόνο να υπακούει σε εντολές». Έτσι όμως θέτουν τον εαυτό τους εκτός κοινωνίας, ενώ θα έπρεπε να προσπαθούν να εξηγήσουν – με τρόπο απλό και κατανοητό – αυτά που όντως γνωρίζουν.

Επίσης, τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης αναμφισβήτητα έχουν παίξει το δικό τους ρόλο στη διάδοση ευφάνταστων θεωριών συνωμοσίας. Συχνά ο τρόπος αναπαραγωγής μιας είδησης συνοδεύεται από φράσεις που καλλιεργούν ένα κλίμα τρομοκράτησης. Πόσες φορές δεν έχουμε δει επικεφαλίδες να κάνουν λόγο για «συναγερμό», για «καταστάσεις εκτός ελέγχου» ή για «ασύμμετρες απειλές»; Αυτό, βέβαια, δεν αναιρεί το γεγονός ότι μια είδηση ενδέχεται να είναι «ανησυχητική» (όπως, για παράδειγμα, μια πιθανή αύξηση κρουσμάτων), πράγμα που επιβάλλει την άμεση κινητοποίηση αρχών και πολιτών. Αν, ωστόσο, καθεμία είδηση συνοδεύεται από πομπώδεις φράσεις, τότε κάποιες από τις πιθανές αντιδράσεις μπορεί να είναι οι εξής: α) ο άνθρωπος σταδιακά συνηθίζει στο κλίμα «τρόμου» και μια νέα είδηση που τον καλεί να «λάβει τα μέτρα του» δεν του προκαλεί πλέον καμία αίσθηση ή β) οδηγεί σε αντιδράσεις οι οποίες στρέφονται ενάντια στο «δημοσιογραφικό κατεστημένο», με άμεση συνέπεια αναγνώστες και τηλεθεατές να απορρίπτουν καθετί που αναπαράγεται ως «τρομολαγνικό» και/ή «κατευθυνόμενο» και άρα ψευδές. Έτσι, μια απειλητική πραγματικότητα, που σκιαγραφείται από την αύξηση των κρουσμάτων, από κάποιους θα καταγγελθεί ως «απόπειρα τρομοκράτησης», όπως ακριβώς θα καταγγελθούν άλλες αναφορές σε γεγονότα τα οποία, ενώ δεν είναι το ίδιο σημαντικά και απειλητικά με την πανδημία, η δημοσιογραφική ελίτ επέλεξε να τα βαφτίσει ως τέτοια.

Ποιοτική ενημέρωση και ψυχραιμία

Για εμάς, η παράλληλη μάχη ενάντια στην παραπληροφόρηση κάνει ακόμη πιο δύσκολη την αντιμετώπιση της πανδημίας. Από την άλλη, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι όλο αυτό δεν οφείλεται μόνο στην υπεραφθονία πληροφοριών, τη μαζικότητα και τις δυναμικές του διαδικτύου και την εμμονή κάποιων να ιδεολογικοποιούν τα πάντα. Εν μέρει οφείλεται και στο ότι η ίδια η επιστήμη δεν έχει φτάσει ακόμη σε μια καθολική, κοινή και οριστική περιγραφή της πανδημίας: σαφή και λεπτομερή χαρακτηριστικά του ιού, εξάπλωση, θεραπεία και πρόληψη. Σε κάθε περίπτωση, η πανδημία θα πρέπει να αντιμετωπιστεί, από όλους μας, με ψυχραιμία, ευπρέπεια, υπευθυνότητα και σοβαρότητα. Η ποινικοποίηση των απόψεων (ακόμη και των πιο ακραίων) και ο αυταρχισμός, όπως αναφέραμε σε προηγούμενη ανάρτηση, όχι μόνο δεν βοηθούν, αλλά φέρνουν τα αντίθετα αποτελέσματα γιατί πυροδοτούν αντιδράσεις που ενισχύουν την απείθεια με άμεση συνέπεια να ενθαρρύνουν την αποχή των ανθρώπων από πρακτικές (όπως ο μαζικός εμβολιασμός) που θα μπορούσαν να ελαχιστοποιήσουν τη διασπορά, ώστε να αρθούν οριστικά όλα τα περιοριστικά μέτρα.  Το γεγονός ότι τον τελευταίο καιρό έχουμε μεγάλο αριθμό κρουσμάτων, αλλά όχι τόσους θανάτους όπως είχαμε την άνοιξη, ωθεί κάποιους να ισχυριστούν ότι γίνεται πολύς θόρυβος για το «τίποτα». Μπορεί η αποτελεσματικότητα των θεραπειών, η γνώση της νόσου και η κλινική εμπειρία να έχουν αυξηθεί σημαντικά (αν και από χώρα σε χώρα υπάρχουν διαφοροποιήσεις), ο κίνδυνος μεγαλύτερης εξάπλωσης της πανδημίας δεν έχει εξαφανιστεί ακόμη. Απαιτείται, συνεπώς, έγκυρη και ποιοτική ενημέρωση σε εθνικό επίπεδο, αλλά και προσπάθεια αντίκρουσης των ευφάνταστων σεναρίων που δεν έχουν καμία επιστημονική βάση. Αυτό μπορεί να γίνει με συντονισμένες δράσεις της πολιτείας και των πολιτών υπερβαίνοντας τις μικροπολιτικές αντιπαραθέσεις, εμμονές και ιδεοληψίες που υπάρχουν μέσα στην κοινωνία και στο πολιτικό σύστημα.

Γνωρίζουμε καλά ότι ορισμένες από αυτές τις φωνές που ονομάζουμε «συνωμοσιολογικές» κατακρίνουν συνεχώς τη ζοφερότητα της παρούσας κατάστασης. Δικαίως, θα λέγαμε, αισθάνονται τις απαγορεύσεις σαν μια θηλιά, εύλογα ανησυχούν για την οικονομική ύφεση και τις επιπτώσεις της στις ζωές μας. Ωστόσο, την ίδια ανησυχία μοιράζονται πάνω κάτω όλοι οι πολίτες, ακόμα και αυτοί που δεν πιστεύουν ότι όλη αυτή η πραγματικότητα είναι σκηνοθετημένη από κάποιες «σκοτεινές δυνάμεις» και πειθαρχούν στα μέτρα, όχι από φόβο ή πανικό, αλλά πολύ περισσότερο διότι με αυτόν τον τρόπο επιδιώκουν να γίνουν κομμάτι μιας λύσης και όχι ενός προβλήματος. Σε αυτή τη δοκιμασία, όλοι και όλες, μοιραζόμαστε τους ίδιους φόβους και ανησυχίες· ουδείς έχει το προνόμιο της κοινωνικής ευαισθησίας, των ελευθεριών και της ανάγκης για κοινωνικότητα. Μπορεί κάποιοι να εθελοτυφλούν και να αδιαφορούν για τη μοίρα των γηραιότερων και των ευπαθών ομάδων, όμως είναι βέβαιο ότι όλοι θέλουμε να τελειώσει αυτή η μεγάλη δοκιμασία και αντιλαμβανόμαστε ότι η πιθανότητα ενός νέου γενικευμένου lock-down πρέπει να αποφευχθεί, ώστε να μετριαστούν οι παράπλευρες συνέπειες της πανδημίας.

[1] Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, 2020. Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) Situation Report – 13. Geneva, Switzerland: WHO.

^[2] World Health Organization, 2019. Ebola Virus Disease – Democratic Republic of the Congo. Geneva, Switzerland: WHO. Available at: https://www.who.int/csr/don/28-november-2019-ebola-drc/en/. Accessed, 21/08/2020.

[3] Person B, Sy F, Holton K, Govert B, Liang A, National Center for Infectious Diseases, SCOT, 2004. Fear and stigma: the epidemic within the SARS outbreak. Emerg Infect Dis 10: 358–363.

[4] Turan B, Budhwani H, Fazeli PL, Browning WR, Raper JL, Mugavero MJ, Turan JM, 2017. How does stigma affect people living with HIV? The mediating roles of internalized and anticipated HIV stigma in the effects of perceived community stigma on health and psychosocial outcomes. AIDS Behav 21: 283–291.

^[5] Lederer EM, 2020. U.N. Chief Antonio Guterres: Misinformation about COVID-19 Is the New Enemy. TIME. New York, NY: TIME.

[6] Li HOY, Bailey A, Huynh D, Chan J, 2020. YouTube as a source of information on COVID-19: a pandemic of misinformation? BMJ Glob Health 5: e002604.

[7] COVID-19–Related Infodemic and Its Impact on Public Health: A Global Social Media Analysis. Available at: https://www.ajtmh.org/docserver/fulltext/10.4269/ajtmh.20-0812/tpmd200812.pdf?expires=1598016170&id=id&accname=guest&checksum=C25BE58A50D4C4A376CCCF5E114A3CE4.Accessed, 21/08/2020.

[8] Richtel M, 2020. WHO Fights a Pandemic besides Coronavirus: An ‘Infodemic’. The New York Times. New York, NY: The New York Times.

[9] Ενδεικτικά αναφέρουμε: «Ο κορωνοϊός είναι μια γρίπη που προέρχεται από τα φίδια». «Είναι η κοινή γρίπη που έχει μετονομαστεί σε Covid-19». «Η κατανάλωση σκόρδου μπορεί να θεραπεύσει». «Οι γαργάρες με ξύδι και ροδόνερο ή ξύδι και αλάτι μπορεί να σκοτώσουν τον ιό στο λαιμό». «Η χρήση θερμαινόμενων καλτσών, η εφαρμογή σπόρων μουστάρδας στο σώμα και το λίπος χήνας στο στήθος είναι αποτελεσματικές θεραπείες κατά του ιού». «Ο ψεκασμός με χλώριο σε όλο το σώμα, το σησαμέλαιο και τα φύκια μπορούν να αποτρέψουν τη μόλυνση». «Η κατανάλωση gotu kola μπορεί να αποτρέψει τη μόλυνση». «Ποτά που περιέχουν δυόσμο ή λευκή ιτιά και μπαχαρικά, όπως σαφράν, κουρκουμά και κανέλα, θα ενισχύσουν τους πνεύμονες και το ανοσοποιητικό σύστημα κατά του ιού». «Η κάνναβη αυξάνει την ανοσία έναντι του νέου ιού».

[10] World Health Organization (WHO), Preliminary investigations conducted by the Chinese authorities have found no clear evidence of human-to-human transmission of the novel coronavirus (2019-nCoV) identified in Wuhan, China.