Του Σταύρου Μαυρογένη
Μπορεί να υπάρξει μία κοινωνικά δίκαιη μετάβαση στην εποχή μετά τον λιγνίτη; Ποιες θα είναι οι επιπτώσεις στους εργαζομένους στην εξόρυξη και παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας και πως αυτές θα μετριαστούν; Είναι εφικτό να βρεθούν στο ίδιο τραπέζι κυβερνήσεις, συνδικάτα, επιχειρήσεις και τοπικές κοινωνίες για να συζητήσουν το μέλλον της ενέργειας;
Αυτές ήταν μερικές από τις ερωτήσεις που δεν ήμασταν σίγουροι αν θα βρουν τις κατάλληλες απαντήσεις κατά τη διάρκεια της εκπαιδευτικής επίσκεψης που διοργανώθηκε στο πλαίσιο του προγράμματος “Δίκαιη Μετάβαση για την Ανατολική και Νότια Ευρώπη” που πραγματοποιήθηκε στη Ρηνανία με σκοπό την εξέταση του επιτυχημένου παραδείγματος δίκαιης μετάβασης στη μεταλιγνιτική περίοδο της περιοχής.
Η απεξάρτηση της Ρηνανίας από τον άνθρακα δεν έγινε από τη μια στιγμή στην άλλη, αλλά αντίθετα αποτελεί αποτέλεσμα μιας μακράς διαδικασίας που χρειάστηκε δεκαετίες για να υλοποιηθεί και έλαβε τεράστια χρηματοδοτική υποστήριξη σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο. [1] Το 2007 σε μια απόφαση ορόσημο, η Γερμανία αποφάσισε να καταργήσει σταδιακά τον άνθρακα με κοινωνικά δίκαιο τρόπο μέχρι τα τέλη του 2018. Για να εξασφαλιστεί ότι κανένας από τους 37.000 τότε ανθρακωρύχους δεν θα μείνει χωρίς εργασία, δαπανήθηκαν δισεκατομμύρια ευρώ για σχήματα πρόωρης συνταξιοδότησης που αφορούσαν τους μεγαλύτερους ηλικιακά και προγράμματα επανακατάρτισης για τους νεότερους εργαζομένους. Σημαντικό επίσης κόστος προέκυψε από τα αποκαλούμενα «αιώνια κόστη (eternal costs)», τα οποία ανέρχονται σε περίπου 220 εκατομμύρια ευρώ ετησίως και καλύπτουν κυρίως τις δαπάνες για την απάντληση νερού από το υπέδαφος τον εξαντλημένων ορυχείων.
Η σταδιακή κατάργηση του άνθρακα δεν αποτέλεσε εύκολη απόφαση για τον τοπικό πληθυσμό της Ρηνανίας, καθώς είχε συγκροτήσει μια ιδιαίτερη πολιτιστική ταυτότητα αναφορικά με τον ρόλο των ανθρακωρύχων στην ανασυγκρότηση της Γερμανίας μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η διαδικασία των διαπραγματεύσεων μεταξύ όλων των εμπλεκόμενων φορέων και κυρίως της κυβέρνησης και των συνδικάτων ήταν το πιο δύσκολο και ευαίσθητο μέρος της μετάβασης. Παρά τις προκλήσεις, η Γερμανία τα κατάφερε. Μπορεί όμως αυτή η νοοτροπία και να βρει εφαρμογή σε άλλες χώρες που βρίσκονται σε τροχιά σταδιακής απεξάρτησης από τον άνθρακα / λιγνίτη;
Η Ελλάδα, η Βουλγαρία, ακόμη και η Πολωνία δεν μπορούν να συγκριθούν με τη Γερμανία όσον αφορά τους πόρους, την τεχνογνωσία, την ευελιξία του εκπαιδευτικού συστήματος και ως ένα βαθμό την κουλτούρα του κοινωνικού διαλόγου μεταξύ του κράτους και των συνδικάτων. Ωστόσο, υπάρχουν μερικά διδάγματα από τη γερμανική εμπειρία που θα μπορούσαν να εφαρμοστούν σε άλλες παρόμοιες περιπτώσεις.
Μάθημα πρώτο: Στρατηγικός σχεδιασμός. Η αλλαγή δεν μπορεί να συμβεί από τη μια μέρα στην άλλη. Απαιτείται μακροχρόνιος ενεργειακός σχεδιασμός που να υπερβαίνει τον ορίζοντα ενός εκλογικού κύκλου.
Μάθημα δεύτερο: Συμμετοχή και συνεργασία όλων των εμπλεκόμενων φορέων. Απαιτείται συμμετοχή όλων των εμπλεκόμενων φορέων στη διαδικασία της διαπραγμάτευσης, έτσι ώστε μέσω της συνεργασίας που θα αναπτυχθεί να καταλήξουν σε συναινετικές αποφάσεις που θα είναι σεβαστές από όλους και άμεσα υλοποιήσιμες. Η διαδικασία των «τριών ΣΥΝ» (συμμετοχή, συνεργασία, συναίνεση)» μπορεί να επιταχύνει τις εξελίξεις και να καλύψει γρήγορα το χαμένο έδαφος.
Μάθημα τρίτο: Διαχείριση πόρων. Η διαδικασία της δίκαιης μετάβασης απαιτεί σημαντικά κεφάλαια. Οι χώρες της Νοτιοανατολικής Ευρώπης εξαρτώνται από περιορισμένους προϋπολογισμούς λόγω της οικονομικής κρίσης και ως εκ τούτου δεν είναι σε θέση να χρηματοδοτήσουν ακριβά προγράμματα πρόωρης συνταξιοδότησης ή επανεκπαίδευσης μεγάλου αριθμού εργαζομένων. Η ίδρυση ενός Ταμείου Δίκαιης Μετάβασης αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για μια πιο δίκαιη κατανομή πόρων στις χώρες με περιφέρειες που εξαρτώνται από τον άνθρακα που βρίσκονται σε μεταβατικό στάδιο.
Μάθημα τέταρτο: Βιωσιμότητα. Η σταδιακή εξάλειψη του άνθρακα / λιγνίτη σηματοδοτεί περισσότερα από την ενεργειακή μετάβαση. Περιλαμβάνει επίσης τον σχεδιασμό νέων βιώσιμων οικονομικών δραστηριοτήτων με έμφαση στις ΑΠΕ, την έρευνα και την καινοτομία, τα οικοσυστήματα των νεοφυών επιχειρήσεων, τον οικοτουρισμό και τη βιώσιμη γεωργική παραγωγή. Στο Duisburg της Ρηνανίας αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη μετατροπή του βιομηχανικού λιμανιού (Innenhafen) σε μια ζώνη καινοτομίας, η οποία επίσης φιλοξενεί εμπορικές και ψυχαγωγικές δραστηριότητες. Στο Έσσεν, το ανθρακωρυχείο Zollverein εντάχθηκε στο πρόγραμμα παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO και από το 2001 φιλοξενεί πολιτιστικές και άλλες υπαίθριες δραστηριότητες με περισσότερους από ένα εκατομμύριο επισκέπτες ετησίως.
Δεν υπάρχει μια και μοναδική συνταγή για τη Δίκαιη Μετάβαση στη μεταλιγνιτική εποχή. Κάθε εξαρτώμενη από τον άνθρακα/λιγνίτη περιφέρεια έχει τα συγκριτικά πλεονεκτήματα και τις αδυναμίες της, αλλά μέσω της ανταλλαγής εμπειριών και βέλτιστων πρακτικών μπορούμε να συνειδητοποιήσουμε ότι υπάρχουν εναλλακτικές που οδηγούν σε μια βιώσιμη και δίκαιη ανάπτυξη. Η επιτυχημένη στρατηγική της Δίκαιης Μετάβασης που ακολούθησε η Γερμανία στη Ρηνανία, απέδειξε ότι η σταδιακή εξάλειψη του άνθρακα μπορεί να ανοίξει ένα παράθυρο ευκαιρίας σε ένα πιο καθαρό και βιώσιμο οικονομικά μέλλον.
[1] Αξίζει να σημειωθεί ότι τη δεκαετία του ’50 στην εξόρυξη και εκμετάλλευση άνθρακα απασχολούνταν περισσότεροι από 500.000 εργαζόμενοι, ενώ μετά την ενοποίηση των εξορυκτικών βιομηχανιών το 1968 σε μια εταιρία (RAG), μειώθηκαν στους 180.000. Στα μέσα της δεκαετίας του ‘80 ο αριθμός αυτός μειώθηκε στους 80.000 για να συρρικνωθεί τελικά σε λιγότερο από 8.000 το 2017. Ταυτόχρονα, σύμφωνα με στοιχεία από τις συνδικαλιστικές οργανώσεις των ανθρακωρύχων, για την περίοδο 1960-2015, η βιομηχανία άνθρακα έλαβε 126,6 δισ. ευρώ επιδοτήσεων, υπενθυμίζοντας για άλλη μια φορά τη συνεχή και άνευ όρων στήριξη που παρείχε η ομοσπονδιακή κυβέρνηση στη βιομηχανία του άνθρακα.
