Η ιστορική ομιλία του Λένιν στο πανεπιστήμιο Σβερντλόφ τον Ιούλιο του 1919 είχε ως κεντρικό θέμα της το ζήτημα του κράτους.[1] Αναγνωρίζοντας εξαρχής τη δυσκολία ανάλυσης του κρατικού φαινομένου εξαιτίας της συνθετότητάς του, ο Λένιν θα θέσει μια σειρά ερωτήματα που θα οριοθετήσουν το πλαίσιο της ομιλίας του. Τι είναι το κράτος; Ποια είναι η ουσία του; Ποια είναι η σημασία του; Και ποια είναι, εν τέλει, η θέση του κόμματος των Μπολσεβίκων απέναντι στο κράτος;
Αν για τον Λένιν το κράτος έχει μετατραπεί στο κατεξοχήν πολιτικό ζήτημα της εποχής του, στο πιο επίμαχο και κεντρικό σημείο που συγκεντρώνει όλα τα πολιτικά ζητήματα και όλες τις πολιτικές διαμάχες, τότε αυτό που απαιτείται είναι τόσο μια θεωρητική εξέταση όσο και μια πολιτική προετοιμασία απέναντι στην κρατική ύπαρξη και λειτουργία. Πώς θα μπορούσαμε να σκεφτούμε την αντίληψη του Λένιν για το κράτος διαβάζοντας το έργο του Κράτος και Επανάσταση, γραμμένο στο παραπέντε της Οκτωβριανής εφόδου στα Χειμερινά Ανάκτορα;
Ο Λένιν, με τα ερωτήματα που θέτει για το κράτος, μας καλεί να σκοπεύσουμε στην καρδιά του κρατικού φαινομένου, στην ουσία του κράτους, πίσω και πέρα από τις ιστορικές μεταμορφώσεις του (φεουδαρχικό, απολυταρχικό, αστικοδημοκρατικό) και τις ποικίλες επιμέρους θεσμικές εκφράσεις του (κράτος δικαίου, συνταγματικό κράτος, κράτος πρόνοιας). Ωστόσο, δεν θα μπορούσαμε να ακολουθήσουμε το κάλεσμά του, δίχως προηγουμένως να αναφερθούμε τόσο στη μέθοδο προσέγγισης του κρατικού φαινομένου εκ μέρους του, σε ό,τι θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε ως καταφατική διαλεκτική, όσο και στο πολιτικό αίτημα άρνησης του κράτους, στο ξεπέρασμα της κρατικά οργανωμένης κοινωνίας, εν τέλει στη δικτατορία του προλεταριάτου και στον επαναστατικό μετασχηματισμό της κοινωνίας μέσα από την απονέκρωση του κράτους.
Α) Καταφατική διαλεκτική ή κομμουνισμός: η συνέχιση του καπιταλισμού με τα ίδια μέσα Για να κατανοήσουμε σε μεγαλύτερο βάθος τη θεωρητική και πολιτική στάση του Λένιν απέναντι στο κράτος, ίσως πρώτα οφείλουμε να αναρωτηθούμε σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο επιχειρεί την προσέγγιση των κοινωνικών και πολιτικών φαινομένων.
Ανοίγοντας τον αναλυτικό μας φακό σε αυτό το ευρύτερο ζήτημα θα μπορέσουμε αργότερα να επανέλθουμε, με μεγαλύτερη σαφήνεια, στο αρχικό μας ερώτημα για τη θέση του κράτους και του αντικρατισμού στη σκέψη του Λένιν. Δηλαδή, το ερώτημα σχετικά με τη φιλοσοφική μέθοδο του Λένιν μπορεί να αποτελέσει, εν προκειμένω, γόνιμη ατραπός για την κατανόηση άλλων ζητημάτων, όπως αυτό του κράτους.
Εγγραφόμενη στο ρεύμα του μαρξιστικού πολιτικού και φιλοσοφικού στοχασμού, η σκέψη του Λένιν θέτει σαν αφετηρία της την υλιστική ανατροπή της εγελιανής φιλοσοφίας από τον Μαρξ. Αυτή η φιλοσοφική κίνηση, που συνιστά ταυτόχρονα και την κίνηση από την ιδεαλιστική φιλοσοφία του Χέγκελ στον υλισμό του Μαρξ, σφραγίζεται από την πρόταξη της διαλεκτικής ως τρόπου σκέψης και μεθόδου, που αντιπαραβάλλεται προς την κυρίαρχη αστική φιλοσοφία και τη δική της τυπική λογική. Κεντρική θέση στην ερμηνεία της μαρξικής διαλεκτικής από τον Λένιν καταλαμβάνει η θέση ότι η συνείδηση καθορίζεται από το Είναι και όχι το αντίστροφο.[2]
Η προέκταση αυτής της φιλοσοφικής θεώρησης στο πεδίο των κοινωνικών φαινομένων μεταφράζεται ως καθορισμός της κοινωνικής συνείδησης από το κοινωνικό Είναι. Αυτή η θέση οδηγεί με τη σειρά της στην πεποίθηση ότι το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων έχει τη ρίζα του στον βαθμό ανάπτυξης της υλικής παραγωγής, ότι όλες οι ανθρώπινες ιδέες έχουν, χωρίς εξαίρεση, τη ρίζα τους στην κατάσταση των υλικών παραγωγικών δυνάμεων.
Συνεπώς, σύμφωνα με αυτή τη φιλοσοφική επεξεργασία, η διαλεκτική σκέψη και η συνακόλουθη διαλεκτική μέθοδος οφείλει να ξεκινάει από την εκάστοτε ιστορικά δοσμένη κοινωνική πραγματικότητα, η οποία και αποτελεί την ακριβέστερη πυξίδα για την κοινωνική αλλαγή. Έτσι, ενώ η διαλεκτική αρνείται τον στατικό και αναλυτικό χαρακτήρα των κοινωνικών φαινομένων, ταυτόχρονα αυτοκατανοείται ως μια απλή αντανάκλαση των δυναμικών κοινωνικών προτσές στον σκεπτόμενο εγκέφαλο.
Τα κοινωνικά φαινόμενα οφείλουν να αναχθούν στους όρους ζωής και παραγωγής των διάφορων τάξεων της κοινωνίας. Με τη σειρά τους, οι όροι αυτοί μπορούν να προσδιορισθούν και να αναλυθούν με την ακρίβεια των φυσικών επιστημών, πέρα από υποκειμενικές ερμηνείες.[3]
Έτσι, χρησιμοποιώντας τη διαλεκτική ως μέθοδο, σύμφωνα με τον Λένιν, οφείλουμε να αναγνωρίσουμε ότι το θεμέλιο της πράξης και της θεώρησής μας βρίσκεται κάθε φορά στον βυθό του παρόντος και πουθενά αλλού.Έτσι, χρησιμοποιώντας τη διαλεκτική ως μέθοδο, σύμφωνα με τον Λένιν, οφείλουμε να αναγνωρίσουμε ότι το θεμέλιο της πράξης και της θεώρησής μας βρίσκεται κάθε φορά στον βυθό του παρόντος και πουθενά αλλού.[4]
Αυτό που απαιτείται από όσους θέλουν να σκέφτονται και να πράττουν διαλεκτικά είναι η διείσδυση στο εσωτερικό του αντικειμένου που βρίσκεται εδώ και τώρα στη διάθεσή μας, μας περιβάλλει και μας οριοθετεί, προκειμένου να αποκαλύψουμε τη συγκρότησή του ως μιας ανοικτής ολότητας.[5]
Ακριβώς όπως ο Μαρξ δεν προσπέρασε, αλλά αποδέχθηκε την κυρίαρχη φιλοσοφία του καιρού του (τον εγελιανό ιδεαλισμό) και βάλθηκε να τον ανατρέψει διαλεκτικά περνώντας μέσα από αυτόν, έτσι και εμείς, υποστηρίζει ο Λένιν, οφείλουμε να αναλάβουμε μια παρόμοια θεωρητική και πρακτική-πολιτική κίνηση, αποδεχόμενοι το ιστορικό και κοινωνικό μας παρόν και αμφισβητώντας το εκ των ένδον, με τα μέσα που το ίδιο μας προσφέρει.[6]
Φυσικά, το παρόν αυτό κατανοείται ως αντιφατικό και γι’ αυτό εσωτερικά ανομοιογενές, λόγω των συνεχών συγκρούσεων των αντίθετων στοιχείων που το συγκροτούν. Η διαλεκτική μέθοδος, όπως και η ταξική πάλη, οφείλουν να φέρουν στο φως αυτές τις αντιφάσεις που δομούν την υπάρχουσα καπιταλιστική πραγματικότητα και να περάσουν μέσα από αυτές, προκειμένου να συντελεστεί το διαλεκτικό ξεπέρασμά τους (Aufhebung).[7]
Ωστόσο, από τη σκοπιά από την όποια κατανοούμε εμείς τη διαλεκτική του Λένιν, η αποδοχή και η έμφαση στις αντιφάσεις, στον ανοικτό χαρακτήρα της ολότητας, στη ρήξη και στην ασυνέχεια, στις συγκρούσεις των αντιθέτων και στα χάσματα της κοινωνικής εξέλιξης, δεν αναιρεί την κρίσιμη πρωταρχική τοποθέτηση απέναντι στο κοινωνικό και ιστορικό μας παρόν με όρους κατάφασης.
Έτσι, για την κατανόηση του διχασμού του ενιαίου, για την αποκάλυψη της αντιφατικότητας αυτής εδώ της πραγματικότητας, για τη διατράνωση της ασυνεχούς κίνησης της ιστορίας, οφείλουμε πρώτα να αποδεχθούμε αυτό που υπάρχει ως τέτοιο.
Για να μπορέσουμε να καταδυθούμε στον βυθό του παρόντος και ύστερα να βγούμε πάλι στην επιφάνεια κομίζοντας τη γνώση του μοναδικού θεμελίου της πράξης μας, είμαστε υποχρεωμένοι να καταφάσκουμε διαρκώς τους όρους, το πλαίσιο και τη σημασιακή συγκρότηση των φαινομένων, που τελικά θα αποδειχθούν δυναμικά, ασταθή και αντιφατικά.
Επιδιώκοντας να αρνηθούμε διαλεκτικά το παρόν μας, περνώντας αναγκαστικά μέσα από αυτό, οδηγούμαστε στο να το καταφάσκουμε σε κάθε μας θεωρητικό και πολιτικό βήμα, στο να προϋποθέτουμε αυτό που υποτίθεται ότι αρνούμαστε.
Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η κατανόηση και η πρόταξη της διαλεκτικής μεθόδου εκ μέρους του Λένιν αποκτά έναν αυστηρά εμμενή χαρακτήρα που θέτει το εκάστοτε αντιφατικό παρόν ως όρο για την ανατροπή του. Συνεπώς, η ανατροπή της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας δεν μπορεί να γίνει παρά μόνο με τα μέσα και τους όρους που η ίδια μας δίνει, δηλαδή ενδογενώς και επί τη βάσει του ίδιου της του εαυτού.[8]
Αυτή η ριζικά εμμενής, όπως μας φαίνεται, διαλεκτική προσέγγιση του Λένιν μπορεί να εντοπιστεί και στον βαθιά αντι-ουτοπικό χαρακτήρα της σκέψης του. Η ριζοσπαστική αυτή αντιουτοπικότητα εκκινεί από την επιστημονική κατανόηση του κόσμου, της πολιτικής και εν τέλει του ίδιου του σοσιαλισμού.
Οποιαδήποτε παρέκκλιση από τα δεδομένα της κοινωνικής εμπειρίας και την αντανάκλασή τους στην κοινωνική συνείδηση καταγγέλλεται ως μία ακόμη απόπειρα επινόησης πραγμάτων που βγαίνουν αυθαίρετα από το κεφάλι μας, στο στυλ των ουτοπικών σοσιαλιστών, χωρίς καμία σχέση με την κοινωνική πραγματικότητα, όπως αυτή υπάρχει στο παρόν μας, σε όλη της την αντιφατικότητα.
Έτσι, η έμφαση δίνεται συνεχώς στο ζήτημα της πείρας του μαζικού κινήματος και στις απαντήσεις που αυτή θα μας δώσει στην εκάστοτε συγκυρία.[9] Οραματισμοί, σχέδια, ενδεχόμενες μορφές, σκέψεις που δεν βγαίνουν μέσα από τις αντιφάσεις του εμμενούς παρόντος μας πετιούνται ως αυθαίρετες και επικίνδυνες για τον στοχασμό και την πολιτική πράξη.[10]
Αυτή η διαλεκτική μέθοδος, που θέτει ως προνομιακή αφετηρία της την «υφιστάμενη κατάσταση» και ποντάρει στις αντιφάσεις και στις εσωτερικές συγκρούσεις της για την κοινωνική αλλαγή, θέτει στο κέντρο της την κατάφαση και μπορεί να περιγραφεί ως διαλεκτική της κατάφασης ή πιο απλά ως καταφατική διαλεκτική.[11]
Δύο από τις πιο έκδηλες στιγμές της μπορούν να ανευρεθούν στη στάση του Λένιν απέναντι στον καπιταλισμό και στην καπιταλιστική τεχνική. Βασική θέση του Λένιν για τις σχέσεις καπιταλισμού και επερχόμενου κομμουνισμού είναι ότι η καπιταλιστική κοινωνία δημιουργεί η ίδια τους όρους για το ξεπέρασμά της, για τη διαλεκτική ανατροπή της σε άλλες ανώτερες κοινωνικές μορφές.
Ακολουθώντας πιστά την εμμενή του πορεία εντός του καπιταλιστικού κόσμου, ο Λένιν υποστηρίζει ότι ο κομμουνισμός δεν είναι το φανταστικό δημιούργημα κάποιων θεωρητικών, όπως ο Μαρξ και ο Ένγκελς, αλλά συνάγεται μέσα από τους εμμενείς αγώνες των εργατών εντός του καπιταλισμού.
Η πείρα του κινήματος, η γνώση του που κατακτιέται μέσα από τη καθημερινή πάλη και η συσσώρευσή της μέσα στον χρόνο αποτελούν την ασφαλέστερη οδό για την απόκτηση γνώσης και το κριτήριο για τον επαναστατικό χαρακτήρα της πολιτικής δράσης. Αυτή η αντίληψη θα τον οδηγήσει στο να υποστηρίξει ότι «η νέα κομμουνιστική κοινωνία βγαίνει μέσα από τα σπλάχνα του καπιταλισμού».
Ωστόσο, ο τρόπος που γίνεται αυτό κατανοητό δεν πρέπει να μας παρασύρει σε μια ελευθεριακή, μάλλον, θεώρηση που βλέπει να δημιουργούνται νέες κοινωνικές σημασίες, εναλλακτικές πολιτικές πρακτικές και ανταγωνιστικές θεσμίσεις, ήδη στο σήμερα, για να εναντιωθούν στην κυρίαρχη καπιταλιστική πραγματικότητα.
Αντίθετα, ο Λένιν, ακολουθώντας την ατραπό της καταφατικής διαλεκτικής, ερμηνεύει αυτή την ανάδυση του νέου μέσα από το παλιό με άλλους —δηλαδή καταφατικούς— όρους. Γι’ αυτόν, η ίδια η καπιταλιστική κοινωνία δημιουργεί και θέτει σε ισχύ πολλά από τα μέσα με τα οποία θα επιχειρηθεί το πέρασμα στον Κομμουνισμό.[12]
Τρόποι οργάνωσης της παραγωγικής διαδικασίας, τεχνικές καταγραφής και ελέγχου, μέσα επικοινωνίας, μορφές γνώσης και τεχνικές παρέμβασης στη φύση και την κοινωνία, όλα τίθενται αυτούσια στην υπηρεσία της επαναστατικής κοινωνικής αλλαγής.[13]
Το πέρασμα στον κομμουνισμό γίνεται με τα μέσα που επινόησαν, στην εμμενή κοινωνική δράση τους, οι καπιταλιστές. Μετά την αναίρεση της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής, μετά την απαλλοτρίωση των απαλλοτριωτών, αυτά μπορούν να τεθούν προς χρήση σε μια απελευθερωμένη κοινωνία που οικοδομεί τον κομμουνισμό.
Κομμουνισμός η συνέχιση του καπιταλισμού με τα ίδια μέσα. Αυτή η διαρκής προϋπόθεση εκείνου που υποτίθεται πως πολεμάμε, η ενθουσιώδης κατάφαση αυτού που αρνούμαστε, θα εκφραστεί με τον πιο ρητό τρόπο από τον Λένιν όταν αξιώνει ένα ορισμένο επίπεδο καπιταλιστικής ανάπτυξης ως απαράβατο όρο οποιασδήποτε σοβαρής προσπάθειας οικοδόμησης του σοσιαλισμού.[14]
Τα χρόνια της εφαρμογής της Νέας Οικονομικής Πολιτικής (ΝΕΠ) στη Σοβιετική, πια, Ρωσία ο σχιζοφρενικός χαρακτήρας της καταφατικής διαλεκτικής θα φτάσει στο απόγειό του, όταν ο Λένιν θα προτάξει την ανάγκη εφαρμογής από τους ίδιους τους Μπολσεβίκους όχι μόνο του κρατικού, αλλά εν τέλει και του ιδιωτικού καπιταλισμού ως όχημα κίνησης προς τον κομμουνισμό.[15]
Ένα δεύτερο παράδειγμα εφαρμογής της μεθόδου της καταφατικής διαλεκτικής στη σκέψη του Λένιν αποτελεί η στάση του απέναντι στην καπιταλιστική τεχνολογία και την τεϋλορική οργάνωση της εργασίας.
Αναλύοντας την καπιταλιστική πραγματικότητα του καιρού του υπό τους όρους μιας αντιφατικής εμμένειας θα οδηγηθεί σε μια αξιοσημείωτη θέση ως προς τον τεϋλορισμό και τα τεχνολογικά επιτεύγματα του φορντικού καπιταλισμού.
Αν και αναγνωρίζει ότι η επιστημονική οργάνωση της εργασίας και τα νέα τεχνουργήματα συμβάλλουν στην εμβάθυνση της εκμετάλλευσης των εργατών, παρόλα αυτά εστιάζει στον αντιφατικό τους χαρακτήρα και στην εν δυνάμει απελευθερωτική τους χρήση σε ένα εργατικό κράτος.[16]
