Jean-Jules-Antoine Lecomte du Nouÿ (1842–1923), Ο Δημοσθένης ασκείται στη Ρητορική (λεπτομέρεια).
Μετάφραση: Γιώργος Κουτσαντώνης
Οι λέξεις δεν λένε την αλήθεια – όποιος ισχυρίζεται ότι λέει την αλήθεια, αναπόφευκτα καταφεύγει σε ψέμα. Οι λέξεις σαγηνεύουν: άγουν προς τον εαυτό τους. Μόλις σας φέρω προς εμένα – με την πλευρά μου, προς την ιδέα μου – θα πρέπει να σας δείξω, με γεγονότα, ότι είμαι ένας αυθεντικός, αληθινός άνθρωπος. Η ρητορική αδυναμία, εκπαίδευσης, δηλαδή, των λέξεων σε έναν καθεδρικό ναό που προσφέρει καταφύγιο στους φόβους μας, σκηνικό της ελάχιστής μας δόξας, είναι σύμπτωμα ενός παρηκμασμένου πολιτισμού. Οι λέξεις μας στηρίζουν στην κρίση επειδή είναι η ραχοκοκαλιά του ανθρώπου: συνθήματα όπως «όλα θα πάνε καλά», «μένουμε σπίτι» ή «παραμένουμε ενωμένοι» και «θα τα καταφέρουμε», το συνειδητοποιήσαμε, δεν αποδίδουν δικαιοσύνη στο γεγονός, στην τραγωδία, στην εγγύτητα με το θάνατο, αντιθέτως την διαφθείρουν με κοινοτοπίες. Από την άλλη πλευρά, οι ομιλίες του Πρωθυπουργού Giuseppe Conte, δίχως ενθουσιασμό, ωφελιμιστικά γκριζωπές, δεν μας έκαναν τμήμα ενός πεπρωμένου, μάλλον αύξησαν την απελπισμένη μας μοναξιά. Για αυτό, τελικά, μέχρι τώρα έχει γίνει τόσος λόγος για τα οικονομικά – αλλά ο άνθρωπος δεν ζει μόνο με ψωμί, και η εργασία περισσότερο από τον μισθό έχει να κάνει με το πεπρωμένο και την καρδιά, επομένως με τις λέξεις.
*
Σε γενικές γραμμές, η πανδημία έδειξε μια γενικευμένη καταστροφή των επικοινωνιακών επιλογών: ο Λόγος στράφηκε εναντίον μας. Έχουμε περιφρονήσει τη ρητορική τέχνη υποβαθμίζοντας την σε απλή μεταμφίεση, αντικαθιστώντας την πειθαρχία της λέξης με τις πομπώδεις ομιλίες των δικολάβων, ή ακόμη χειρότερα, με τις διακηρύξεις από το μπαλκόνι του Palazzo Venezia: πόσο ανόητο! Όλα είναι ρητορική – ακόμη και ο τόνος με τον οποίο ζητώ από τον αρτοποιό να μου δώσει ψωμί. Επειδή η ρητορική, η τέχνη της τακτοποίησης των λέξεων, είναι ο ρυθμός με τον οποίο υπάρχουμε στον κόσμο, συμπίπτει με το ανάστημά μας. Έτσι, υπάρχει εκείνος που διαθέτει το ύφος – δηλαδή μια πορεία στη ζωή – του Δημοσθένη, γεωμετρικό και ακριβές, αλλά και εκείνος με κλίση προς τον Ψευδο-Λογγίνο, τον θεωρητικό του υψηλού, της «εξαιρετικότητας της ομιλίας», που «οδηγεί τον ακροατή όχι στην πειθώ, αλλά σε μια κατάσταση έκστασης». Ο θεωρητικός του υψηλού πιστεύει ότι τα πράγματα πρέπει να εκφέρονται μία για πάντα, με αναπόδραστη ενέργεια: η ακρόαση προετοιμάζει για το μετασχηματισμό. Από την άλλη πλευρά, ο Γοργίας – δείτε το Ἑλένης ἐγκώμιον – σπάει κάθε επιτηδευμένη ψευδαίσθηση: η ρητορική είναι καθαρή τεχνική, η πειθώ είναι μια ακραία μάχη, αποσυνδεδεμένη από την πλατωνική ειμαρμένη, από την αναζήτηση της αλήθειας. «Ήταν ο δάσκαλος της ρητορικής ορμής, της καινοτόμου και τολμηρής έκφρασης, των εμπνευσμένων ελιγμών, των φραστικών αποκοπών και των αναπάντεχων απαρχών, όλα εκείνα τα πράγματα που κάνουν την ομιλία πιο αρμονική και επίσημη», λέει για αυτόν ο Φιλόστρατος.
*
Η παρακμή της ρητορικής προδιάθεσης στην Ιταλία είναι ανησυχητική, ειδικά αν σκεφτούμε ότι η ευγλωττία γεννήθηκε σε αυτό το μέρος του κόσμου. Ο μεγάλος Γοργίας: πιστεύουμε ότι με λόγια μπορούμε να μετατρέψουμε το ψεύτικο σε αληθινό και το αντίστροφο, ότι μπορούμε να εκμεταλλευτούμε το χάος – ήταν Σικελός, από την αρχαία ελληνική αποικία των Λεοντίνων. Ο Κικέρων, στο De Oratore, γράφει το εγχειρίδιο καλής ρητορικής, χρήσιμο σε κάθε χιλιετία – όπου κανονικοποιεί τα μέρη της ομιλίας, τις ασκήσεις ώστε κανείς να μιλάει αποτελεσματικά, τις χειρονομίες…εκεί υπάρχουν τα πάντα – ενώ «προχθές» o Carlo Michelstaedter -με το Persuasione e la Rettorica – έχρισε την ανάμνηση της ύπαρξης και της μη γνησιότητας
*
Αυτό όμως δεν συμβαίνει και σε άλλες χώρες. Στις ΗΠΑ η ρητορική είναι έντονη – βάναυση, πυκνή συνθημάτων – συνδυάζει τη Βίβλο με το Χόλυγουντ, τον καθολικισμό με το Γουέστ· στην Αγγλία δε, εκπαιδευμένοι στις πρύμνες του Σαίξπηρ, τουλάχιστον δύο πρόσφατες ταινίες αναδεικνύουν το ταλέντο στο βασίλειο των λέξεων: The King’s Speech (2010) και The Darkest Hour (2017), με την πειστική δύναμη του Winston Churchill. Από την άλλη πλευρά, ο André Malraux, ένας φοβερός ομιλητής, άξιος μαθητής του Ψευδο-Λογγίνου, στο Antimémoires (1967) θυμάται μερικές εξαιρετικές ομιλίες του De Gaulle – και δικές του φυσικά του.
Δεν είναι ίσως τυχαίο, ότι τότε γεννήθηκε στη Γαλλία, το «Eloquentia» ένας διαγωνισμός, που εκκινεί από το 2013, με τη συνεργασία του Université de Paris 8 Vincennes-Saint-Denis, ανοιχτός για μαθητές μεταξύ 18 και 30 ετών, με στόχο την ανάδειξη του «Καλύτερου ομιλητής του Seine-Saint-Denis». Ο διαγωνισμός είναι ακριβέστατος, διότι προβλέπει έναν προ-εκπαιδευτικό κύκλο ο οποίος ακολουθεί την αρχαία γνώση της ρητορικής – Κικέρων, με άλλα λόγια – μοντελοποιημένη όμως στον κόσμο του σήμερα, πιθανώς διαμορφώνοντας τις λέξεις του μέλλοντος.
Η αναγνώριση των ρητορικών στρατηγικών επιτρέπει την απογύμνωσή τους. Η υιοθέτηση μιας συγκεκριμένης μεθόδου – συναισθηματική ή ψυχρή, εκλεπτυσμένη ή γοητευτική, εκστατική ή λογική – σημαίνει ότι έχουμε μια συγκεκριμένη ιδέα για τον ανθρώπο. Το «Eloquentia» έχει γίνει μια μικρή πολιτιστική εκδήλωση, μεταφρασμένη σε ντοκιμαντέρ με τον τίτλο: A voce alta. La forza della parola, το οποίο θα μεταδοθεί την Κυριακή 10 Μαΐου 2020, στις 9:15 μ.μ., στο Sky Arte. Το βίντεο – που εμφανίζεται στην προεπισκόπηση και μπορείτε να το δείτε εδώ (στα ιταλικά) – είναι όμορφο, διότι στη φωνή μιας ομιλίας υπάρχει πάντα ένα πεπρωμένο, ένας προορισμός – αυτό που μας απομένει, από μια ζωή, δεν είναι μόνο οι πράξεις, αλλά και ο ρητορικός ισχυρισμός, οι λέξεις που δεν ακούστηκαν ή δεν ειπώθηκαν ποτέ.
Όλοι υποδύονται; Αναμφισβήτητα. Αυτό είναι το μεγάλο θέατρο του κόσμου, κυρίες και κύριοι: είναι μάταιο να μένουμε πίσω, χλωμοί πίσω στα παρασκήνια, σχολιάζοντας το άσχημο πρόσωπο του πρωταγωνιστή στην πρώτη σειρά. Ας ανεβούμε στη σκηνή, ας ξεκινήσουμε, να μιλάμε – χωρίς να ξεχνάμε ότι σε κάποιες λέξεις κάποιος έχει φυτέψει έναν πολιτισμό, μια ελπίδα.
