Sapiens: A Brief History of Humankind by Yuval Noah Harari – review
Sapiens: Μία σύντομη ιστορία της Ανθρωπότητας, του Yuval Noah Harari – Βιβλιοκριτική
του Galen Strawson. 11/9/2014, The Guardian, Science and Nature / μετάφραση: Μαρία Παναγιωτοπούλου
Εισαγωγή Μαρία Παναγιωτοπούλου
Το ενδιαφέρον μου για τις απαρχές της ανθρώπινης ιστορίας, τότε που ζούσαν μαζί μαζί κι αντάμα οι νεάτερνταλ με τους σάπιενς,για 30.000 χρόνια δηλαδή, με έφερε μπροστά στο δελεαστικό τίτλο “Sapiens” που βρίσκεται στις βιτρίνες των περισσότερων βιβλιοπωλείων στην εορταστική αγορά. Το διεθνές best-seller, 400 σελίδων, του Yuval Noah Harari, με τη στακάτη γραφή και το κοφτερό χιούμορ, διαβάστηκε απνευστί μέσα στις γιορτές.
Ο Harari διατρέχει με άνεση και ταχύτητα την ιστορία του σύγχρονου ανθρώπου από τις απαρχές του είδους Homo sapiens, πριν 300.000 χρόνια ως σήμερα. Εξετάζει τη ζωή στον Πλανήτη όταν ζούσαν παράλληλα 6 είδη ανθρώπων (Homo spp.) και αναρωτιέται πώς θα ήταν σήμερα οι πολιτισμοί και οι κοινωνίες σε έναν υποθετικό κόσμο όπου θα συνυπήρχαν και άλλα είδη ανθρώπων δίπλα στο σάπιενς. Η γραφή του βρίθει από ευφάνταστα και φαινομενικά ετερόκλητα παραδείγματα που προκαλούν ευχάριστη διάθεση στον αναγνώστη και τον ωθούν να διαβάσει παραπέρα. Τελειώνοντας το βιβλίο είχα την αίσθηση ότι ο Harari με τη ζωντάνια της γραφής του με είχε πάρει από το χέρι για να με οδηγήσει με την επαγωγική του λογική σε παράξενες ιδέες και ασυνήθιστα συμπεράσματα, να με κάνει να παραδεχτώ πράγματα που είναι ακόμη και σοκαριστικά στον οικοαριστερό αστερισμό μας.
Κατά μία έννοια οι αιρετικές του απόψεις, αποδομούν κάποια θέσφατα, όπως για παράδειγμα την ενεργειακή κρίση. “Αντίθετα από αυτό που μοιάζει προφανές, ενώ η χρήση που κάνει η ανθρωπότητα στην ενέργεια και τις πρώτες ύλες έχει αυξηθεί αλματωδώς τους τελευταίους αιώνες, οι εκμεταλλεύσιμες ποσότητες που έχουμε στη διάθεσή μας έχουν στην πραγματικότητα αυξηθεί”. “Κάθε φορά που η έλλειψη ενός από τα δύο αυτά στοιχεία έχει δημιουργήσει τον κίνδυνο να επιβραδυνθεί η οικονομική ανάπτυξη, οι επενδύσεις συρρέουν στην επιστημονική και τεχνολογική έρευνα, η οποία, χωρίς εξαιρέσεις, έχει πινοήσει αποτελεσματικότερους τρόπους εκμετάλλευσης των διαθέσιμων πόρων μας, ελλά επίσης και εντελώς νέα είδη ενέργειας και πρώτων υλών”.
Σε κάθε ιστορική ευκαιρία διακηρύσσει τον αποτροπιασμό του για την εξαφάνιση των άγριων ζώων και την εκμετάλλευση των ζώων παραγωγής, και θεωρεί τη σύγχρονη βιομηχανική εκτροφή ζώων, το μεγαλύτερο έγκλημα στην ιστορία του πλανήτη. Δεν παραλείπει όμως να χαρακτηρήσει τους οικολόγους ως “φυλή καταναλωτών”, όμοια με άλλες φυλές όπως οι fans της Μαντόνα, οι οπαδοί της Μάντεστερ Γιουνάϊτεντ και οι χορτοφάγοι(!!)
Αυτό που τελικά με ενόχλησε, είναι ότι στον ισχνό του επίλογο καταπιάνεται με το θέμα του επόμενου βιβλίου του και παραλείπει οποιαδήποτε αναφορά στην ξεκάθαρη και απαισιόδοξη άποψή του, αυτήν που ιχνηλατείται σε όλο το κείμενο: “Μπορεί να μη μας αρέσει ο καπιταλισμός, αλλά δεν μπορούμε να ζήσουμε χωρίς αυτόν”.
Διαβάστε το βιβλίο αυτό με κριτικό βλέμμα, και καλού κακού έχετε κι έναν Hobsbaum δίπλα για διασταυρώσεις…
Καλή ανάγνωση
Υ.Γ. Ακολουθεί μεταφρασμένη η βιβλιοκριτική του του Galen Strawson. 11/9/2014, στο The Guardian, Science and Nature, σε μετάφραση δική μου, που επισημαίνει και άλλες ακόμη ατέλειες του βιβλίου, αλλά παράλληλα θέτει τα θεμέλια μίας πολύ ωραίας συζήτησης για τον Homo sapiens.
Τα ανθρώπινα όντα (μέλη του γένους Homo) έχουν υπάρξει για περίπου 2,4 εκατομμύρια χρόνια. Ο Homo sapines, το δικό μας διαβόητο είδος μεγάλων πιθήκων, έχει υπάρξει για μόλις 6% αυτού του χρόνου – περίπου 150.000 χρόνια. Γι’ αυτό ένα βιβλίο που ο κύριος τίτλος του είναι Sapiens δεν θα έπρεπε να υποτιτλίζεται ως “Μια σύντομη ιστορία της Ανθρωπότητας”. Είναι εύκολο να καταλάβουμε γιατί ο Yuval Noah Harari αφιερώνει 95% του βιβλίου του σε εμάς σαν είδος: αδαείς όπως είμαστε, παρ’ όλα αυτά γνωρίζουμε περισσότερα για τον εαυτό μας, από ότι για άλλα είδη ανθρώπινων όντων, συμπεριλαμβανομένων μερικών που εξαφανίστηκαν από τότε που πρωτοπερπατήσαμε στη Γη. Γεγονός παραμένει ότι η ιστορία του sapiens – η ονομασία που έδωσε ο Harari για εμάς – είναι ένα πολύ μικρό μέρος της ιστορίας της ανρθωπότητας.
Μπορεί αυτό το σάρωμα που κάνει να αποδωθεί σε μία και μόνη εφόρμηση – 400 σελίδες? Μάλλον όχι. Είναι ευκολότερο να γράψεις μία σύντομη ιστορία του χρόνου – και τα 14 δισεκατομμύρια χρόνια – ενώ ο Harari αναλώνει περισσότερες σελίδες στο παρόν και στο πιθανό μέλλον μας, παρά στο παρελθόν μας. Όμως η βάση της ιστορίας του sapiens, είναι αρκετά αδιαμφισβήτητη και ο Harari την ορίζει με ζωηράδα.
Για το πρώτο μισό της ύπαρξής μας περιφερόμασταν ασκόπως, μετά υποστήκαμε μια σειρά απο επαναστάσεις. Πρώτα, η “γνωσιακή” επανάσταση: περίπου 70.000 χρόνια πριν αρχίσουμε να συμπεριφερόμαστε με πολύ ευφυέστερους τρόπους, για λόγους που δεν είναι ακόμη ξεκάθαροι, και πριν αρχίσουμε να επεκτεινόμαστε ταχύτατα σε όλον τον Πλανήτη. Περίπου 11.000 χρόνια πριν, μπαίνουμε στην αγροτική επανάσταση, αλλάζοντας σε αυξανόμενους ρυθμούς, από κυνηγοί – τροφοσυλλέκτες σε αγρότες. Η “επιστημονική επανάσταση” ξεκινά περίπου 500 χρόνια πριν. Πυροδοτεί τη βιομηχανική επανάσταση, περίπου 250 χρόνια πριν, που με τη σειρά της πυροδοτεί την επανάσταση της πληροφορίας, περίπου 50 χρόνια πριν, που φέρνει τη βιοτεχνολογική επανάσταση, που ακόμα δεν έχει βγει απ’ τ’ αυγό. Ο Harari υποστηρίζει ότι η βιοτεχνολογκή επανάσταση σηματοδοτεί το τέλος του sapiens: θα αντικατασταθούμε από βιο-τεχνολογικούς μετα-ανθρώπους, “αναθάνατα” cyborgs, ικανά να ζουν για πάντα.
Αυτό είναι ένας τρόπος να δεις τα πράγματα. O Harari ενσωματώνει πολλά άλλα στιγμιαία γεγονότα, κυριότερα την ανάπτυξη της γλώσσας: γίναμε ικανοί να συλλαμβάνουμε με ακρίβεια αφηρημένες έννοιες, να συνεργαζόμαστε με όλο και περισσότερους ανθρώπους, και ίσως πιο σημαντικό από όλα, να κουτσομπολεύουμε. Υπάρχει η άνοδος της θρησκείας και η αργή υποχώρηση των πολυθεϊστικών έναντι, των λίγο πολύ τοξικών, μονοθεϊστικών θρησκειών. Μετά υπάρχει η εξέλιξη του χρήματος και πιο σημαντικό, της πίστωσης. Αλληλένδετη είναι και η αάπτυξη των αυτοκρατοριών και του εμπορίου όπως και η άνοδος του καπιταλισμού.
Ο Harari τσαλαβουτάει μέσα από αυτά τα τεράστια και περίπλοκα θέματα με έναν τρόπο που – στην καλύτερη περίπτωση – είναι ελκυστικός και πληροφοριακός. Είναι νυκοκυρεμένη η σκέψη ότι “δεν εξημερώσαμε το στάρι. Αυτό μας εξημέρωσε”. Υπήρχε, λέει ο Harari, “ένα Φαουστικό παζάρι μεταξύ των ανθρώπων και των σπόρων”, στο οποίο το είδος μας “απέβαλε την ενδόμυχη συμβιοτικότητά του με τη φύση και άρχισε να τρέχει ολοταχώς προς την απληστία και την αλλοτρίωση”. Ήταν μια κακή αγορα: “η αγροτική επανάσταση ήταν η μεγαλύτερη απάτη της ιστορίας”. Η δίαιτα του αθρώπου χειροτέρεψε, περισσότερες ώρες δουλειάς, μεγαλύτερος κίνδυνος λιμού, συνωστιμός στους οικισμούς, αυξημένη ευαισθησία σε ασθένειες, νέες μορφές ανασφάλειας και χειρότερες μορφές ιεραρχείας. Ο Harari πιστεύει ότι θα είμασταν καλύτερα αν παραμέναμε στη Λίθινη εποχή και έχει ισχυρά επιχειρήματα για τη φρίκη των βιομηχανικών καλλιεργειών, καταλήγοντας με μία ακόμη από τις πολλές υπερβολές του “η σύγχρονη βιομηχανική αγροτική παραγωγή μπορεί κάλλιστα να χαρακτηριστεί ως το μεγαλύτερο έγκλημα στην ιστορία”.
Παραδέχεται την κοινώς αποδεκτή άποψη ότι η βασική δομή των συναισθημάτων και των επιθυμιών μας, δεν έχει επηρρεαστεί από καμία από αυτές τις επαναστάσεις: “οι διατροφικές μας συνήθειες, οι συγκρούσεις μας και η σεξουαλικότητά μας είναι όλα αποτελέσματα του τρόπου που τα μυαλά των κυνηγών – τροφοσυλλεκτών, αλληλεπιδρούν με το σύγχρονο μετα-βιομηχανικό περιβάλλον, με τις μεγαλουπόλεις του, τα αεροπλάνα, τα τηλέφωνα και τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές… Σήμερα μπορεί να ζούμε σε διαμερίσματα σε ουρανοξύστες, με παραγεμισμένα ψυγεία, αλλά το το DNA μας ακόμα πιστεύει ότι είμαστε στη σαβάννα.” Δίνει μία οικεία εικόνα – οι ισχυρές επιθυμίες μας για ζάχαρη και λίπος μας οδήγησαν στην ευρεία διαθεσιμότητα τροφών που είναι και οι βασικές αιτίες της κακής υγείας και της ασχήμιας. Η κατανάλωση προνογραφικού υλικού είναι ένα άλλο καλό παράδειγμα. Είναι όπως το να τρως πολύ: αν τα μυαλά των εθισμένων στην πορνογραφία μπορούσαμε να τα δούμε σαν κορμιά, τότε θα έμοιαζαν όπως ακριβώς οι κατάφωρα παχύσαρκοι.
Σε κάποιο σημείο ο Harari υποστηρίζει ότι “το κυριότερο πρόγραμμα της επιστημονικής επανάστασης” είναι το Γκιλγκαμές Project (που ονομάστηκε έτσι από τον επικό ήρωα που κίνησε να καταστρέψει το θάνατο): “για να δώσει στην ανθρωπότητα την αιώνια ζωή”, ή την “αναθανασία” (“amortality”). Είναι αισιόδοξος ότι τελικά θα πετύχει. Αλλά η αναθανασία δεν είναι αθανασία, γιατί είναι πάντα πιθανό να πεθάνουμε από βία, και ο Harari είναι εύλογα σκεπτικός σχετικά με το πόσο καλό θα μας κάνει. Σαν “αναθάνατοι”, μπορεί να γίνουμε υστερικά επιφυλακτικοί και ανίκανοι (ο Larry Niven, το αναπτύσσει με ενδιαφέροντα τρόπο στην περιγραφή του στους “Puppeteers” στο Ringworld science fiction novels). Οι θάνατοι αυτών που αγαπάμε μπορεί να γίνουν απείρως πιο οδηνηροί. Μπορεί να γίνουμε ανήσυχοι για όλα τα πράγματα κάτω από τον ήλιο – ακόμη και για τον παράδεισο (δες το τελευταίο κεφάλαιο Julian Barnes‘s A History of the World in 10½ Chapters). Μπορεί να φτάσουμε αν συμφωνήσουμε με τα ελφς του JRR Tolkien‘, που είδαν το θάνατο σαν ένα δώρο που δόθηκε στα ανθρώπινα όντα, και ίδιοι δεν το διέθεταν. Μπορεί να φτάσουμε να αισθανόμαστε όπως ένιωσε ο Philip Larkin “Κάτω από όλα, υπάρχει η επιθυμία της λήθης”.
Ακόμη και να τα βάλουμε όλα αυτά στην άκρη, δεν υπάρχει εγγύηση ότι η αθανασία θα φέρει μεγαλύτερη ευτυχία. Ο Harari επιχειρηματολογεί πάνω σε ευρέως γνωστές έρευνες που δείχνουν ότι η ευτυχία ενός ατόμου από μέρα σε μέρα έχει πολύ λίγα να κάνει με τις υλικές συνθήκες. Σίγουρα το χρήμα μπορεί να κάνει τη διαφορά – αλλά μόνο όταν μας βγάζει από τη φτώχεια. Μετά, περισσότερο χρήμα δεν αλλάζει πολλά και συχνά δεν αλλάζει τίποτα. Σίγουρα το να κερδίσει κανείς το λαχείο δίνει χαρά, αλλά μετά από 18 μήνες η μέση καθημερινή ευτυχία πέφτει στα παλαιότερα μέτρια επίπεδα. Αν διαθέταμε ένα αλάνθαστο “ευτυχιόμετρο”, και κυκλοφορούσαμε στην Κομητεία Orange της Καλλιφόρνια, ή σε κάποια συνοικία της Καλκούτα στην Ινδία, δεν είναι βέβαιο ότι θα είχαμε σταθερά υψηλότερες μετρήσεις στην Καλιφόρνια από ότι στην Ινδία.
Αυτό το σημείο για την ευτυχία είναι ένα επίμονο θέμα στο Sapiens. Όταν ο Arthur Brooks (επικεφαλής του συντηρητηκού Ινστιτούτου Αμερικανικών επιχειρήσεων – American Enterprise Institute), έγραψε ένα σχετικό σημείωμα στους New York Times, δέχτηκε κριτικές ότι προσπαθούσε να χαϊδέψει τους πλούσιους και να δικαιολογήσει την ανισότητα εισοδημάτων. Η κριτική ήταν συγκεχυμένη, γιατί αν και οι σημερινές ανισότητες είναι αποκρουστικές και βλαπτικές για όλους, η έρευνα για την ευτυχία είναι καλά τεκμηριωμένη. Αυτό βέβαια δεν εμποδίζει τον Harari να υποστηρίξει ότι οι ζωές των sapiens σήμερα μπορεί να είναι στο σύνολό τους χειρότερες από τις ζωές αυτών που ζούσαν 15.000 χρόνια πριν.
Μεγάλο μέρος του Sapiens είναι πάρα πολύ ενδιαφέρον, και συχνά είναι καλά διατυπωμένο. Όπως προχωράει κανείς το διάβασμα, όμως, οι ελκυστικές ιδιότητες του βιβλίου υπερκεράζονται από την απροσεξία, την υπερβολή και τη διάθεση για εντυπωσιασμό. Μη δίνετε σημασία στην καθιερωμένη κι επαναλαμβανόμενη κακή χρήση της έκφρασης “η εξαίρεση αποδεικνύεται ο κανόνας” (που σημαίνει ότι οι εξαιρετικές ή σπάνιες περιπτώσεις, δοκιμάζονται και επιβεβαιώνουν τον κανόνα, γιατί με τη σειρά του ο κανόνας αποδεικνύεται ότι ισχύει ακόμη και γι’ αυτές τις περιπτώσεις). Υπάρχει ένα είδος βανδαλισμού στις σαρωτικές κρίσεις του Harari, η απροσεξία τους για αιτιακές συνδέσεις, τα υπερ-Προκρούστια τραβήγματα και κουτσουρέματα των δεδομένων.
Πάρτε για παράδειγμα την αφήγησή του για τη Ναυμαχία του Ναυαρίνου. Ξεκινώντας από το γεγονός ότι οι Βρετανοί επενδυτές παρέμειναν σε επιφυλακή για να μη χάσουν τα χρήματα τους αν οι έλληνες έχαναν τον πόλεμο για την ανεξαστησία τους, ο Harari κινείται γρήγορα φια να καταλήξει ότι “τα συμφέροντα των ομολογιούχων, ήταν τα εθνικά συμφέροντα, γι’ αυτό οι Βρετανοί οργάνωσαν έναν διεθνή στόλο που το 1827, βύθισε τον κύριο όγκο του Οθωμανικού στόλου στην ναυμαχία του Ναυαρίνου. Μετά από αιώνες υποδούλωσης, η Ελλάδα ήταν επιτέλους ελέυθερη.” Αυτή είναι μία τεράστια παραμόρφωση – και η Ελλάδα δεν ελευθερώθηκε τότε. Για να δείτε πόσο χάλια είναι, αρκεί να κοιτάξετε στη Wikipedia στο λήμμα για τη Ναυμαχία του Ναυαρίνου.
Ο Harari μισεί την “μοντέρνα φιλελεύθερη κουλτούρα”, αλλά η επίθεσή του είναι μια καρικατούρα και του γυρίζει πίσω σαν μπούμερανγκ. Ο φιλελεύθερος ανθρωπισμός, λέει, “είναι μία θρησκεία”. Δεν “αρνείται την ύπαρξη του Θεού”, “όλοι οι ανθρωπιστές δοξάζουν την ανθρωπότητα”, “ένα τεράστιο χάσμα ανοίγεται ανάμεσα στα δόγματα του φιλελεύθερου ανθρωπισμού και τα πιο πρόσφατα ευρήματα των βιολογικών επιστημών”. Αυτό είναι ανότητο. Είναι επίσης θλιβερό να βλέπεις για μια ακόμη φορά τον Adam Smith να διασύρεται ως απόστολος της απληστίας. Ωστόσο, ο Harari, έχει μάλλον δίκιο όταν γράφει ότι “μόνο ένας εγκληματίας αγοράζει ένα σπίτι… με αντάλλαγμα μια βαλίτσα γεμάτη χαρτονομίσματα” – ένα σημείο που απαιτεί τσαχπινιά, αν σκεφτεί κανείς ότι περίπου 35% όλων των αγορών ακινήτων στην ακριβότερη οικιστική συνοικία του Λονδίνου σήμερα, γίνεται με μετρητά.
