ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ | Περί των κινήτρων των πράξεών μας. Του Θεοδόση Πελεγρίνη
Ο τέως υφυπουργός Παιδείας και τέως Πρύτανης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών Θεοδόσης Πελεγρίνης αρθρογραφεί αποκλειστικά για το enallaktikos.gr
Στην νικηφόρο μάχη των Ελλήνων στις Πλαταιές εναντίον των Περσών, το 470 π.Χ., ο Σπαρτιάτης μαχητής Αριστόδημος πολέμησε με απαράμιλλη γενναιότητα –λες και δεν τον ένοιαζε καθόλου αν θα ζήσει. Όταν, όμως, οι Σπαρτιάτες σκέφτηκαν σε ποιον πολεμιστή να απονείμουν το βραβείο ανδρείας, δεν το έδωσαν στον Αριστόδημο, γιατί, λέει ο Ηρόδοτος που εξιστορεί το γεγονός, δεν τους αρκούσε, προκειμένου να καταξιωθεί κανείς ως γενναίος, να πολεμάει με αφοβιά. Χρειάζεται, λέγανε, να θέλει να ζήσει κιόλας –πράγμα που ο Αριστόδημος ουδόλως έδειξε στην μάχη.
Σε άλλες περιπτώσεις, όμως, οι Σπαρτιάτες φαίνεται να μην συμμερίζονται την άποψη αυτή: περιφρονώντας τον θάνατο, να μην υπολογίζουν καθόλου την ζωή. Ο Άγις, ο Σπαρτιάτης βασιλιάς, όταν ρωτήθηκε πώς μπορεί να ζήσει κανείς ελεύθερος, είπε: «περιφρονώντας τον θάνατο». Κι όταν κάποιος απείλησε τους Σπαρτιάτες ότι πολλά είχαν να υποφέρουν, αν δεν συμβιβάζονταν με τον Φίλιππο που είχε εισβάλει με τον στρατό του στην Πελοπόννησο, ο Δαμίνδας από την Σπάρτη του απάντησε: «τι μπορούμε να πάθομε εμείς, φοβιτσιάρη, που περιφρονούμε τον θάνατο;». Στην πραγματικότητα, λοιπόν, κάτι άλλο –και όχι η αδιαφορία του για την ζωή του– θα μέτρησε στην απόφαση των Σπαρτιατών να μην δώσουν το βραβείο ανδρείας στον Αριστόδημο.
Έναν χρόνο πριν από την μάχη των Πλαταιών ο Αριστόδημος δεν έλαβε μέρος στην μάχη των Θερμοπυλών εναντίον πάλι των Περσών, επειδή, έχοντας χάσει λόγω μόλυνσης το μάτι του, είχε αποχωρήσει από το πεδίο της μάχης. Η αποχή του θεωρήθηκε από τους Σπαρτιάτες πράξη ατιμωτική. Το γεγονός, μάλιστα, ότι ένας άλλος Σπαρτιάτης, ο Εύρυτος, που είχε χάσει επίσης λόγω μόλυνσης το μάτι του, πολέμησε στις Θερμοπύλες και σκοτώθηκε, καθιστούσε ακόμη πιο ευάλωτο τον Αριστόδημο στην απαξίωση. Το προσωνύμιό του ήταν «τρέσας» –από το ρήμα «τρέω» που σημαίνει: μπροστά στον εχθρό τρέπομαι σε φυγή. Τον τρέσαντα στην Σπάρτη δεν τον τιμωρούσαν με κάποια ποινή –φυλάκιση, εξορία ή εκτέλεση. Έκαναν κάτι πιο επώδυνο γι’ αυτόν: τον άφηναν, αποκλείοντάς τον από κάθε αξίωμα και συναναστροφή, στην πλήρη ανυποληψία να λιώνει από την ντροπή.
Ενδεχομένως, ο Αριστόδημος, αν είχε συναισθανθεί τι τον περίμενε για την στάση του στην μάχη των Θερμοπυλών, να είχε ακολουθήσει το παράδειγμα του συμπολίτη του Παντίτη, ο οποίος, επειδή, ύστερα από μια αποστολή στην Θεσσαλία κατ’ εντολή του Λεωνίδα, δεν επέστρεψε στις Θερμοπύλες την ώρα της μάχης, κρεμάστηκε, για να μην ζήσει την απαξίωση με την οποία αντιμετώπιζαν οι Σπαρτιάτες τους δειλούς. Ο Αριστόδημος, για να ξεπλύνει την ντροπή, πήρε τον άλλο δρόμο που είχε μπροστά του: να αποδείξει έμπρακτα ότι δεν ήταν δειλός –πράγμα που πέτυχε με την γενναιότητα που επέδειξε στην μάχη των Πλαταιών.
Είναι αδύνατον, όμως, ό, τι κι αν κάνει κανείς να διαγράψει το παρελθόν του. Οι πράξεις μας καταγράφονται ανεξίτηλα στο τεφτέρι της ζωής μας. Αντί, λοιπόν, στέφοντας την προσοχή μας πίσω, να ματαιοπονούμε να διαγράψομε από την ζωή μας τα μαύρα στίγματα των ηθικά άστοχων επιλογών μας, ας κοιτάμε μπροστά να κάνομε ό, τι κάνομε επειδή πρέπει να το κάνομε.
Το κίνητρο μιας πράξης, για να κριθεί ηθικά ανεπίληπτη, είναι η αρετή. Να κάνεις εκείνο που πρέπει να κάνεις, γιατί πρέπει να το κάνεις –και για κανέναν άλλο λόγο. Όσο κι αν μοιάζει να είναι το ίδιο, είναι άλλο πράγμα να φέρεσαι με γενναιότητα επειδή κρίνεις ότι πρέπει να είσαι γενναίος, κι άλλο πράγμα να φέρεσαι με γενναιότητα για να διορθώσεις μια παλιά αστοχία σου. Οι Σπαρτιάτες φαίνεται να το είχαν αυτό υπόψη τους. Γι’ αυτό, όσο κι αν αναγνώρισαν την γενναιότητα του Αριστόδημου στην μάχη των Πλαταιών, του αρνήθηκαν το βραβείο της ανδρείας, γιατί το κίνητρο της αντρειοσύνης του ήταν –έναντι οποιουδήποτε τιμήματος, ακόμη και της ζωής του– να ξεπλύνει την ντροπή του, και όχι η απόφασή του πως έπρεπε απλά να είναι γενναίος.
