ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ | Πράξεις. Του Θεοδόση Πελεγρίνη
Ο τέως υφυπουργός Παιδείας και τέως Πρύτανης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών Θεοδόσης Πελεγρίνης αρθρογραφεί αποκλειστικά για το enallaktikos.gr
O Σπαρτιάτης στρατηγός του 4ου αιώνα π.Χ. Φοιβίδας έλαβε εντολή από τις αρχές της πόλης του να εκστρατεύσει στην Χαλκιδική. Ενώ περνούσε με τον στρατό του από την Θήβα, παρακινηθείς από ολιγαρχικούς εκεί κατέλαβε την ακρόπολή της, την Καδμεία, και συνέλαβε τον Θηβαίο πολέμαρχο Ισμηνία. Οι Θηβαίοι, κατήγγειλαν την Σπάρτη για αυθαίρετη παρέμβαση στις εσωτερικές υποθέσεις των. Και οι Σπαρτιάτες; Τον μεν Φοιβίδα τιμώρησαν με βαρύ πρόστιμο, που εισέβαλε στην Θήβα χωρίς προηγουμένως άδεια από τις αρχές, την δε την πράξη του Φοιβίδα την έκαναν γαργάρα, κατά το δη λεγόμενον. Όχι μόνο απέφυγαν να αποσύρουν τις δυνάμεις κατοχής, αλλά φρόντισαν να τις ενισχύσουν κιόλας. Καταδίκασαν, με άλλα λόγια, τον δράστη, αλλά όχι την πράξη του. Η υποκρισία των Σπαρτιατών εν προκειμένω –γιατί, μη κρυβόμαστε, περί υποκρισίας πρόκειται– δεν είναι απλώς μια συμπεριφορά να την κρίνει κανείς με όρους της ηθικής –ως απαράδεκτη, επαίσχυντη, κ.ά.τ.–, αλλά αποτελεί ευθεία παραβίαση του βασικού κανόνα που ισχύει για τις πράξεις.
Ο εγκληματίας, λέει ο Βαλερύ, είναι το προϊόν του εγκλήματός του. Ο κλέφτης είναι κλέφτης επειδή έκλεψε, ο φονιάς είναι φονιάς επειδή σκότωσε, και ούτω καθεξής. Το ίδιο ισχύει και για τον ενάρετο. Είναι προϊόν ενάρετων πράξεων. Πώς μπορεί, αλήθεια, να είναι ελεήμων κανείς, αν δεν έχει ελεήσει κάποιον. Υπάρχει αναγκαία σχέση μεταξύ του δράστη και της πράξης του, η οποία υπαγορεύεται και από την πλευρά της πράξης –όχι μόνο από το μέρος του δράστη. Ο φόνος παραπέμπει κατ’ ανάγκην στον δολοφόνο, η κλοπή στον κλέφτη, η ευεργεσία στον ευεργέτη. Οι πράξεις δεν είναι αδέσποτες. Απεναντίας, έχει υποχρεωτικά η καθεμιά τους τον ιδιοκτήτη της.
Να μην μπερδεύομε, λέει ο Αριστοτέλης, τις πράξεις με τα έργα τέχνης και τα αντικείμενα που μεταχειριζόμαστε για τις ανάγκες μας. Ασφαλώς, ένα έπιπλο δημιουργήθηκε από κάποιον κατασκευαστή κι ένα έργο τέχνης από έναν καλλιτέχνη, αλλά μπορούμε να μιλάμε γι’ αυτά χωρίς να είμαστε υποχρεωμένοι να αναφερόμαστε στον δημιουργό τους. Δεν υπάρχει ανάγκη να ξέρω ποιος και πώς έφτιαξε το γραφείο μου και η Αντιγόνη του Σοφοκλή θα είχε την ίδια αξία αν επρόκειτο για έργο αγνώστου συγγραφέα.
Οι Σπαρτιάτες, ξεχωρίζοντας την πράξη του Φοιβίδα από τον Φοιβίδα, είναι υπόλογοι για μια υποκρισία, η οποία βαρύνεται από ανεπίτρεπτη σύγχυση. Σαν να ήθελαν, δηλαδή, να πουν, ούτε λίγο ούτε πολύ, ότι υπάρχουν γονείς χωρίς παιδιά ή παιδιά χωρίς γονείς.
Για την ιστορία του πράγματος, ο ελιγμός των Σπαρτιατών δεν τους βγήκε σε καλό –τελικά. Οι Θηβαίοι σκότωσαν τους αρχηγούς της φιλοσπαρτιατικής κυβέρνησης κι έδιωξαν την κατοχική φρουρά από την Καδμεία.
