Η αλματώδης
αύξηση της ανεργίας την τελευταία πενταετία έχει αναδείξει δραματικά τις
ανεπάρκειες του συστήματος εισοδηματικής στήριξης των ανέργων στη χώρα
μας,[i]
που παραδοσιακά παρείχε για λίγους μήνες –το πολύ μέχρι δώδεκα– χαμηλού
ύψους επιδόματα στους ασφαλισμένους κατά της ανεργίας μισθωτούς. Έτσι,
το κύριο βάρος απορρόφησης των εισοδηματικών επιπτώσεων της ανεργίας,
που από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 μέχρι την τρέχουσα κρίση ήταν
κυρίως γυναικεία και νεανική, έπεφτε στην οικογένεια. Η σταθερή
απασχόληση του «άντρα-κουβαλητή» της οικογένειας υπήρξε το κεντρικό
στοιχείο αυτού του οικογενειοκεντρικού μοντέλου προστασίας των ανέργων.
Εξ ου και η ισχυρή νομοθετική προστασία των μισθωτών με συμβάσεις
αορίστου χρόνου από τις απολύσεις, παρά τις διαφοροποιήσεις μεταξύ
υπαλλήλων και εργατών. Η θεαματική άνοδος της συμμετοχής των γυναικών
στην αμειβόμενη εργασία μετά το 1980 αναβάθμισε τον ρόλο τους στη
σταθεροποίηση του οικογενειακού εισοδήματος και τη στήριξη των άνεργων
μελών του νοικοκυριού.
Ήδη πριν την
κρίση, οι ανεπάρκειες του συστήματος εισοδηματικής στήριξης των ανέργων
αντανακλώνταν αφενός στον πολύ χαμηλό βαθμό κάλυψης των ανέργων από
επιδόματα ή βοηθήματα που ήταν ένας από τους χαμηλότερους στην Ε.Ε.,
αφετέρου στο πολύ χαμηλό ποσοστό αναπλήρωσης του προηγούμενου μισθού από
το επίδομα ανεργίας για τους δικαιούχους (από 1.1.2007 έγινε ενιαίο για
όλους, και από 1.1.2008 αντιστοιχεί στο 55% του κατώτατου μισθού).
Η κρίση
επέφερε εκτόξευση του αριθμού των ανέργων και μείωση του ήδη χαμηλού
βαθμού κάλυψής τους από επιδόματα ή βοηθήματα ανεργίας. Οι παραπάνω
εξελίξεις, μαζί με τη μείωση του επιδόματος ανεργίας κατά 22% τον Μάρτιο
του 2012, δημιουργούν πλέον εκρηκτικά προβλήματα κοινωνικής
αναπαραγωγής και φτώχειας. Η συντριπτική πλειονότητα των οικογενειών
αδυνατεί να στηρίξει τα άνεργα μέλη της και, άρα, το διάτρητο δίχτυ
κοινωνικής προστασίας των ανέργων χρειάζεται επειγόντως αναμόρφωση.
Αλλά σε ποια κατεύθυνση και πώς; Προτού συζητήσουμε τα ζητήματα
πολιτικής, θα εξετάσουμε τα αίτια του χαμηλού βαθμού κάλυψης των ανέργων
από επιδόματα και της μείωσής του την τελευταία πενταετία.
Αίτια του χαμηλού βαθμού κάλυψης
Το 1990,
μόλις 5,6% των ανέργων καλύπτονταν από επιδόματα ή βοηθήματα ανεργίας,
ενώ το 2008 17,9%. Ο χαμηλός βαθμός κάλυψης οφείλονταν αφενός στη
σύνθεση του πληθυσμού των ανέργων και αφετέρου στο σύστημα εισοδηματικής
τους προστασίας.
Πρώτον, οι
εν δυνάμει δικαιούχοι επιδόματος, δηλαδή οι ασφαλισμένοι κατά της
ανεργίας μισθωτοί που είτε απολύθηκαν είτε η εργασία τους ήταν ορισμένης
διάρκειας και τελείωσε, αντιπροσώπευαν λιγότερο από τους μισούς
άνεργους (43% το τέταρτο τρίμηνο του 2008) (Πίνακας 1). Οι υπόλοιποι
άνεργοι ανήκαν σε κατηγορίες μη δικαιούχων επιδόματος: πρώην μισθωτοί
που παραιτήθηκαν ή εργάζονταν ανασφάλιστοι στην τελευταία τους δουλειά,
πρώην αυτοαπασχολούμενοι και, κυρίως, νεοεισερχόμενοι ή επανεντασσόμενοι
στην αγορά εργασίας. Οι τελευταίοι αποτελούσαν 44,8% του συνόλου των
ανέργων το τέταρτο τρίμηνο του 2008 (Πίνακας 1). Το υψηλό ποσοστό μη
δικαιούχων ανέργων είναι συμβατό και με το γεγονός ότι η ανεργία ήταν
κυρίως γυναικεία και νεανική.
Δεύτερον,
μεταξύ των ανέργων που ήταν πρώην μισθωτοί και εν δυνάμει δικαιούχοι
επιδόματος επικρατούσαν οι άνεργοι που εργάζονταν πριν με συμβάσεις
περιορισμένης διάρκειας (59% το τέταρτο τρίμηνο 2008). Αυτοί δικαιούνται
επιδόματος για λίγους μόνο μήνες και στη συνέχεια μένουν χωρίς κάλυψη.
Τρίτον,
κανένας δικαιούχος επιδόματος ανεργίας πρώην μισθωτός δεν είχε δικαίωμα
επιδότησης πέραν των 12 μηνών, ενώ βοηθήματα ανεργίας έπαιρνε σε μία ή
περισσότερες δόσεις ένας αστείος αριθμός μακροχρόνια ανέργων.
Συνοψίζοντας,
ο χαμηλός βαθμός κάλυψης κατά την προ της κρίσης περίοδο οφειλόταν: α)
στη μεγάλη συγκέντρωση της ανεργίας μεταξύ των νεοεισερχόμενων και
επανεντασσόμενων στην αγορά εργασίας και των επισφαλώς εργαζόμενων
μισθωτών, β) στον αποκλεισμό όλων των μακροχρόνια ανέργων που ήταν πρώην
μισθωτοί από την τακτική επιδότηση και γ) στην ανυπαρξία προνοιακών
επιδομάτων (βοηθημάτων) για τους ανέργους με χαμηλό εισόδημα για το
υπόλοιπο διάστημα της ανεργίας, μετά τη λήξη της τακτικής επιδότησης.
Κρίση και αλλαγές στη σύνθεση της ανεργίας
Η μαζική
ανεργία που προκάλεσαν η κρίση και οι υφεσιακές πολιτικές των Μνημονίων
έπληξε με περισσή σφοδρότητα τον «κεντρικό πυρήνα» της εργατικής τάξης
που είχε σταθερή απασχόληση και πλήρη εργασιακά δικαιώματα, περισσότερο
τους άνδρες και τους εργαζόμενους άνω των 30 ετών, ενέταξε στα θύματά
της τους αυτοαπασχολούμενους και παγίδευσε τους ανέργους στη μακροχρόνια
ανεργία.
Ως
αποτέλεσμα, μεταξύ του 2008 και του 2012 το μερίδιο συμμετοχής των
γυναικών στο σύνολο των ανέργων μειώθηκε από 61% στο 49%, των νέων κάτω
των τριάντα από 42% στο 32% και των νεοεισερχόμενων ή επανεντασσόμενων
στην αγορά εργασίας από 45% στο 32%. Ταυτόχρονα, αυξήθηκε η συμμετοχή
των πρώην μισθωτών στο σύνολο των ανέργων (από 52% στο 59%) και των
πρώην αυτοαπασχολούμενων (από 3% στο 9%), ενώ πάρα πολλοί
αυτοαπασχολούμενοι που φυτοζωούν τροφοδοτούν την κρυμμένη ανεργία. Η
ανεργία έπληξε περισσότερο τους μισθωτούς με σταθερή απασχόληση που
απολύθηκαν απ’ ό,τι αυτούς με συμβάσεις εργασίας ή έργου περιορισμένης
διάρκειας που δεν μπόρεσαν να βρουν δουλειά μετά τη λήξη τους. Οι
απολυμένοι αποτελούσαν στο τέλος του 2012 το 36% του συνόλου των ανέργων
έναντι 18% στο τέλος του 2012, ενώ οι άνεργοι λόγω λήξης σύμβασης 15%,
έναντι 25% τέσσερα χρόνια πριν.
Όμως, η πιο
σημαντική αλλαγή στη σύνθεση της ανεργίας, είναι η εκρηκτική αύξηση της
μακροχρόνιας και πολύ μακροχρόνιας ανεργίας. Το ποσοστό συμμετοχής όσων
παραμένουν άνεργοι ένα χρόνο και πάνω εκτινάχθηκε από 47% το τελευταίο
τρίμηνο του 2008 σε 65% το αντίστοιχο τρίμηνο του 2012, ενώ όσοι ήταν
άνεργοι δύο χρόνια και πάνω αποτελούσαν, στο τέλος της περσινής χρονιάς,
ένα τερατώδες ποσοστό του συνόλου των ανέργων (28%). Οι επιπτώσεις της
μακροχρόνιας ανεργίας στους όρους διαβίωσης και την ψυχική υγεία των
ανέργων και των οικογενειών τους είναι δραματικές, οι κοινωνικές της
συνέπειες τεράστιες (κοινωνική αποσύνθεση, εγκληματικότητα κλπ.) και η
αντιμετώπισή της ιδιαίτερα δύσκολη.
Οι παραπάνω
αλλαγές στη σύνθεση του πληθυσμού των ανέργων είχαν αντιφατικές
επιπτώσεις στο βαθμό κάλυψής τους από επιδόματα ή βοηθήματα, που
μειώθηκε κατά την πενταετία της κρίσης από 21,7% το πρώτο τρίμηνο του
2008 σε 17,2% το αντίστοιχο τρίμηνο του 2013. Ισχυρότατη μειωτική
επίδραση άσκησε η αύξηση της διάρκειας της ανεργίας κατά τη διάρκεια της
κρίσης, και πολύ μικρότερη η αύξηση του ποσοστού συμμετοχής των πρώην
αυτοαπασχολούμενων στο σύνολο των ανέργων. Αντίθετα, η μεγάλη αύξηση του
ποσοστού συμμετοχής των απολυμένων επέδρασε αυξητικά στο ποσοστό
κάλυψης.
Ο Πίνακας 2
αποκαλύπτει ότι η μεγάλη πτώση του βαθμού κάλυψης των ανέργων που
εργάζονταν πριν ως μισθωτοί (από 34,5% σε 25,6%) στην πενταετία της
κρίσης οφείλεται αποκλειστικά στην εκτίναξη του ποσοστού των μακροχρόνια
ανέργων, που αυξήθηκε από 38,5% σε 61%. Δείχνει επίσης ότι, ταυτόχρονα,
πολύ μεγάλο ποσοστό ανέργων τους δύο πρώτους μήνες ανεργίας και πάνω
από τους μισούς ανέργους με 3-11 μήνες ανεργίας δεν καλύπτονται από
επίδομα ή βοήθημα.
Θεσμικές αλλαγές με τους νόμους των Μνημονίων
Οι νόμοι των
Μνημονίων επιδείνωσαν δραστικά τους όρους διαβίωσης των ανέργων και των
οικογενειών τους, με πρώτο και σημαντικότερο μέτρο τη μείωση του
βασικού επιδόματος ανεργίας από τα 461€ στα 360€ τον Μάρτιο του 2012. Οι
υπόλοιπες αλλαγές περιλαμβάνουν:
α)
την αυστηροποίηση από 1.7.2012 των προϋποθέσεων λήψης της προβλεπόμενης
οικονομικής ενίσχυσης των ανέργων λόγω εορτών Πάσχα και Χριστουγέννων.
β)
τον περιορισμό του δικαιώματος επιδότησης, με τη θέσπιση πλαφόν 450
ημερήσιων επιδομάτων ανεργίας (9 μήνες) από 1.1.2013 και 400 (8 μήνες)
από 1.1.2014 εντός της τετραετίας που προηγείται της έναρξης καταβολής
του επιδόματος. Το μέτρο πλήττει κυρίως τους εποχικά εργαζόμενους
(ξενοδοχοϋπάλληλοι, εκπαιδευτικοί κ.ά.).
γ)
την κατάργηση από 1.1.2013 όλων των ειδικών επιδομάτων και ευνοϊκότερων
ενισχύσεων που, από το τέλος της δεκαετίας του 1990, παρείχαν
συστηματικά και κατά περίπτωση οι κυβερνήσεις στους απολυμένους μεγάλων
επιχειρήσεων που έκλειναν.
δ) τη
χορήγηση επιδόματος ανεργίας 360€ για 3-9 μήνες στους πρώην
αυτοαπασχολούμενους με χαμηλό εισόδημα που είναι τουλάχιστον τρία χρόνια
ασφαλισμένοι, δεν οφείλουν ασφαλιστικές εισφορές και έχουν καταβάλει
εισφορές επί 1-3 χρόνια στον Ειδικό Λογαριασμό Ανεργίας. Η χορήγηση του
επιδόματος ξεκίνησε τον Απρίλιο 2013 αλλά, λόγω των δύο τελευταίων
προϋποθέσεων, οι δικαιούχοι είναι ελάχιστοι.
ε) τη
χορήγηση από 1.1.2014 επιδόματος 200€, μέχρι δώδεκα μήνες, σε
μακροχρόνια άνεργους 20-66 ετών με χαμηλό οικογενειακό εισόδημα, που
έχουν εξαντλήσει το δικαίωμα τακτικής επιδότησης. Το μέτρο, αν
εφαρμοστεί, θα διευρύνει τον αριθμό δικαιούχων που σήμερα είναι
ελάχιστοι, λόγω εξαιρετικά περιοριστικών προϋποθέσεων. Ωστόσο, το ύψος
του «επιδόματος» αντιστοιχεί σε προνοιακό βοήθημα καταπολέμησης της
ακραίας φτώχειας και δεν αντιμετωπίζει το πρόβλημα κάλυψης της
συντριπτικής πλειονότητας των τακτικά επιδοτούμενων ανέργων, που η
επιδότησή τους σταματά πολύ πριν τη συμπλήρωση 12 μηνών ανεργίας.
στ)
την ασφαλιστική κάλυψη των ανέργων για σύνταξη μέχρι 25 ημέρες τον μήνα
και συνολική διάρκεια ανεργίας μέχρι 300 ημέρες (12 μήνες) στο σύνολο
του εργασιακού βίου.
ζ)
την παράταση μέχρι την 28.2.2014 της δωρεάν ιατροφαρμακευτικής
περίθαλψης στους ανέργους 29-55 ετών που είναι ασφαλισμένοι στο ΙΚΑ και
πληρούν έναν ελάχιστο χρόνο ασφάλισης πριν την ανεργία, ανάλογα με την
ηλικία τους.
***
Οι τρεις
πρώτες αλλαγές εφαρμόζονται ήδη και περιορίζουν δικαιώματα των ανέργων,
ενώ η μείωση κατά 22% του επιδόματος ανεργίας το έχει φέρει κάτω από τη
γραμμή της φτώχειας. Οι δύο επόμενες αλλαγές στοχεύουν στη μερική
αντιστάθμιση των συνεπειών της κρίσης και των Μνημονίων, αλλά
εντάσσονται στη λογική της μικρότερης δαπάνης και της καταπολέμησης της
ακραίας φτώχειας. Οι δύο τελευταίες συμπληρώνουν κενά του συστήματος
κοινωνικής προστασίας, χωρίς όμως να δίνουν οριστική και πλήρη λύση στο
ζήτημα, ιδίως αυτό της ιατροφαρμακευτικής κάλυψης των ανέργων.
Ανεργία και φτώχεια: επιλογές και διλήμματα πολιτικής
Το πρόγραμμα
του ΣΥΡΙΖΑ, για τις εκλογές του Ιουνίου του 2012, προέβλεπε την άμεση
επάνοδο του επιδόματος ανεργίας στα επίπεδα που βρισκόταν πριν την
μείωση του με το δεύτερο Μνημόνιο, τη χρονική επιμήκυνση της χορήγησής
του και την επέκτασή του στους αυτοαπασχολούμενους που διακόπτουν τη
δραστηριότητά τους. Πρόσφατες επεξεργασίες του προγράμματος και
εξαγγελίες του προέδρου συμπληρώνουν τα παραπάνω μέτρα με άλλα, όπως η
δωρεάν ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και η δωρεάν μετακίνηση με δημόσια
μέσα μεταφοράς όλων των ανέργων, η μείωση τιμολογίων και η απαγόρευση
διακοπής της παροχής νερού, τηλεφώνου και ηλεκτρικού, η απαγόρευση
πλειστηριασμών και κατασχέσεων πρώτης κατοικίας κ.α.
Στα παραπάνω
θα πρέπει να προστεθούν: α) η χαλάρωση των προϋποθέσεων λήψης του
επιδόματος, ξεκινώντας με την κατάργηση του περιορισμού των 400 ή 450
ημερών επιδότησης στην τετραετία για τους μισθωτούς και την αναθεώρηση
των προϋποθέσεων κατοχύρωσης δικαιώματος για τους αυτοαπασχολούμενους
και β) η χρονική επιμήκυνση της διάρκειας καταβολής του επιδόματος
ανεργίας για όλες τις ομάδες ανέργων που εξαντλούν το δικαίωμα τακτικής
τους επιδότησης ομοιόμορφα, και όχι μόνο η αύξηση της ανώτατης διάρκειας
καταβολής στους 24 μήνες.
Επίμαχο
ζήτημα για το πρόγραμμα του ΣΥΡΙΖΑ παραμένει το δικαίωμα των
νεοεισερχόμενων και επανεντασσόμενων στην αγορά εργασίας σε επίδομα ή
βοήθημα ανεργίας. Δύο είναι τα ερωτήματα που προκύπτουν από αυτήν την
πρόταση. Πρώτον, πώς μπορούν να αποφευχθούν οι αναμενόμενες
καταστρατηγήσεις του δικαιώματος, δηλαδή η αθρόα εγγραφή στις λίστες
ανεργίας όλων των μη εργαζόμενων ατόμων, είτε ψάχνουν για δουλειά είτε
όχι, με μοναδικό σκοπό την είσπραξη επιδόματος προς ενίσχυση του
ατομικού ή οικογενειακού εισοδήματος; Δεύτερον, πώς μπορεί να αποφευχθεί
ο συνδυασμός του επιδόματος ή βοηθήματος με ανασφάλιστη εργασία, άρα η
μαζική επιδότηση της τελευταίας, στις σημερινές συνθήκες δραματικής
έλλειψης ευκαιριών απασχόλησης και εκβιασμού από την πλευρά των
εργοδοτών;
Η υλοποίηση
των παραπάνω μέτρων προϋποθέτει τη γενναία μεταφορά πόρων από τον
κρατικό προϋπολογισμό στον ΟΑΕΔ, δηλαδή την τριμερή χρηματοδότηση του
συστήματος ασφάλισης κατά της ανεργίας, εφόσον οι σημερινές εισφορές
προς τον ΟΑΕΔ αδυνατούν ολοένα και περισσότερο να καλύψουν ακόμα και τις
παρούσες υποχρεώσεις του συστήματος προς τους ανέργους. Ωστόσο, όσο
περισσότερο διαρρηγνύεται η ισορροπία εισφορών-παροχών στο ασφαλιστικό
σύστημα και αυξάνονται οι «διεκδικήσεις» κάποιων ομάδων επί του κρατικού
προϋπολογισμού, τόσο περισσότερο τίθεται το γενικότερο ερώτημα της ίσης
μεταχείρισης για την ίδια ανάγκη όλων των ομάδων και ατόμων που
οδηγούνται στην ένδεια και την κοινωνική περιθωριοποίηση λόγω έλλειψης
επαρκούς εισοδήματος.
Καλούμαστε
κατά συνέπεια να διαμορφώσουμε, με βάση τις αρχές της δικής μας
Αριστεράς, μια συνεκτική πολιτική αντιμετώπισης της φτώχειας.
Αναγκαστικό σημείο εκκίνησης για τη διαμόρφωση μιας τέτοιας πολιτικής
αποτελεί η απάντηση στο ερώτημα εάν είναι κοινωνικά δικαιότερη και
προτιμητέα από τη σκοπιά των κοινωνικών δικαιωμάτων των πολιτών η
επέκταση, η αύξηση του ύψους και η χρονική επιμήκυνση των κατηγορικών
προνοιακών επιδομάτων, συμπεριλαμβανομένων αυτών για τους ανέργους,
έναντι της υιοθέτησης του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος, του οποίου
το ύψος θα διαφέρει ανάλογα με τα χαρακτηριστικά του νοικοκυριού
(αριθμός και σύνθεση μελών, ιδιοκατοίκηση κλπ.) και θα καλύπτει το
σύνολο του πληθυσμού.
Συνεπώς,
στις συνθήκες οικονομικής καταστροφής και ανεργίας ιστορικών διαστάσεων
που βιώνουμε σήμερα, καλούμαστε να αναμετρηθούμε με γενικότερες επιλογές
πολιτικής αντιμετώπισης της φτώχειας τόσο των ανέργων όσο και των άλλων
κοινωνικών ομάδων που περιθωριοποιούνται και αποκλείονται από την
πρόσβαση σε εργασία και εισόδημα. Η συζήτηση στον ΣΥΡΙΖΑ δεν ξεκινάει
τώρα, αλλά έχει φτάσει η στιγμή να μπούμε όλες και όλοι στα πιο βαθιά,
κάνοντας συλλογικά επιλογές με καλύτερη γνώση των γενικών και ειδικών
προβλημάτων, επίγνωση των διλημμάτων και με πιο σύνθετα πολιτικά
κριτήρια και προβληματισμό.
Πηγή: https://enthemata.wordpress.com/
