Η έννοια του ‘θεού’ ως φετίχ της εξουσίας και του κεφαλαίου
Γράφει ο Κώστας Λάμπος[1]
‘Θεοί’ ως εξουσιαστικά εργαλεία
«Και ποιος δημιούργησε τον δημιουργό;»
Stephen Hawking
«Η ιδέα ότι ο κόσμος δημιουργήθηκε από θεούς είναι ανοησία»
Επίκουρος
«Αυτόν τον κόσμο που είναι ο ίδιος για όλα τα όντα, ούτε κάποιος θεός ούτε άνθρωπος τον δημιούργησε, αλλά ήταν πάντα και είναι και θα είναι πυρ αείζωο που ανάβει με μέτρο και σβήνει με μέτρο»
Ηράκλειτος
Η άγνοια, ως αμάθεια ή ημιμάθεια, όπως οι προλήψεις, οι δεισιδαιμονίες και ο φόβος έδιναν πάντα και συνεχίζουν να δίνουν μορφή και υπόσταση σε ακόμα άγνωστα φυσικά φαινόμενα. Αντικειμενικά ανύπαρκτα δημιουργήματα της ανθρώπινης φαντασίας, όπως ‘θεοί’, ‘θεάνθρωποι’, προφήτες, μεσσίες, ‘άγγελοι’, ‘δαίμονες’, ‘φαντάσματα’, ‘άγιοι’, ‘μοίρες’, ‘βαμπίρ’, ‘στοιχειά’ και ‘νεράϊδες’ απόκτησαν ρόλους που ρύθμιζαν και συνεχίζουν να ρυθμίζουν, πάντα για λογαριασμό των εξουσιών, τόσο τις σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους, όσο και τις σχέσεις των ανθρώπων και των κοινωνιών τους με το φυσικό τους περιβάλλον.
Βέβαια η πρόοδος και ο πολιτισμός έφεραν περισσότερη γνώση και στα θύματα, αλλά η χειραγώγηση των επιστημών[3] και της εκπαίδευσης και ο έλεγχος της πληροφορίας δεν άλλαξε ουσιαστικά τη σχέση μεταξύ θυμάτων και θυτών, γιατί αυτοί, ως καλά οργανωμένες εξουσίες, κατάφεραν αφενός να χειραγωγήσουν τα μυαλά των πολλών και αφ’ ετέρου να κάνουν πιο αφηρημένους τους θεούς αποδίδοντάς τους φανταστικές, μεταφυσικές και υπερφυσικές ιδιότητες και ρόλους διαμεσολαβητή μεταξύ κοινωνίας και εξουσίας. Στην πραγματικότητα οι εκάστοτε κατά τόπους θύτες-εξουσιαστές κατασκεύασαν τους θεούς τους και κρύφτηκαν πίσω από θεούς εργαλεία-ασπίδες των εξουσιών τους. Τα θύματα, οι κοινωνίες, υποτάχτηκαν βίαια στις αντίστοιχες κρατικές θρησκείες συμπληρώματα των εξουσιαστικών ιδεολογιών και μαντρώθηκαν στις άρτια οργανωμένες μυστηριακές εκκλησιαστικές τελετουργίες, στις εξουσιαστικές καρικατούρες της αμεσοδημοκρατικής Εκκλησίας του Δήμου, με μεταχρονολογημένες Υποσχετικές για μια καλύτερη, ξεκούραστη και αιώνια μετά θάνατον ζωή στον ανύπαρκτο παράδεισο που τάχα προσφέρει όλες τις απολαύσεις, από μέλι, γάλα και ατζέμ πιλάφι μέχρι και ουρί για τους σεξουαλικά πεινασμένους άντρες, όσες ακριβώς τα σκοταδιστικά και τα εξουσιαστικά ιερατεία τους στέρησαν στην μια και μοναδική λεηλατημένη ζωή τους.
‘Θεοί’ ως φετίχ των εξουσιών
«Στους ιθαγενείς που μελετήσαμε δεν μπορέσαμε να βρούμε
ούτε ίχνος πίστης σ’ αυτό που εμείς ονομάζουμε θεότητα
και δεν βρήκαμε ούτε ίχνη θρησκευτικών τελετών»
Κάρολος Δαρβίνος
Η έννοια του φετιχισμού αναφέρεται γενικά ως ψευδαίσθηση κάποιου ατομικού ή συλλογικού υποκειμένου που αποδίδει υπερφυσικές ή μεταφυσικές ιδιότητες σε κάποιο φανταστικό ή πραγματικό δημιούργημά του, στο φετίχ, που όχι μόνο δεν μπορεί να τις ελέγξει, αλλά στις οποίες πρέπει μέσω της αυτοπαραπλάνησής του και να υποταχθεί. Κατά περίπτωση η έννοια διαφοροποιείται ελαφρά, χωρίς ωστόσο να διαφοροποιείται επί της ουσίας ως σχέση υποκειμένου προς δημιουργημένο αντικείμενο, ή ακόμα και ως προς κάποια ιδέα του. Έτσι, για φετιχισμό, με την έννοια της θρησκευτικότητας, μιλάνε οι ανθρωπολόγοι-εθνολόγοι, ενώ με την έννοια της ‘ψυχοπαθολογικής ανωμαλίας’ μιλάνε οι ψυχολόγοι, οι ψυχίατροι και οι ψυχαναλυτές-σεξολόγοι.
Ως φετιχισμός στην οικονομία ορίζεται η δια της εμπορευματοποίησης υποστασιακή αυτονόμηση των δημιουργημάτων της εξαρτημένης εργασίας εναντίον των δημιουργών τους.Μιλάμε για το φαινόμενο κατά το οποίο τα προϊόντα της εργασίας, τα αγαθά, ή οι αξίες χρήσης, τα οποία εμφανίζονται στην αγορά, ως εμπορεύματα ή ως ανταλλακτικές αξίες, σαν μια αντικειμενική πραγματικότητα ξένη και απέναντι από τους ανθρώπους που τα δημιούργησαν, επειδή αυτοί δεν ορίζουν τα μέσα παραγωγής και βρίσκονται σε σχέσεις εξαρτημένης εργασίας. Πρόκειται για το φαινόμενο που συντελείται στο πλαίσιο μιας κοινωνικής παραγωγικής σχέσης κατά την οποία η παραγωγική δραστηριότητα οργανώνεται από τους ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής με σκοπό τον ιδιωτικό πλουτισμό τους, ανεξάρτητα από και ενάντια στις ανάγκες των παραγωγών και της κοινωνίας.
Ο Καρλ Μαρξ[4], με τη γνωστή θεωρία του για τον ‘φετιχισμό του εμπορεύματος’[5], ορίζει τον φετιχισμό ως διαδικασία απόκρυψης της πραγματικής φύσης συγκεκριμένων κοινωνικών σχέσεων που αναπτύσσονται μεταξύ ανθρώπων, αλλά και εμπράγματων σχέσεων, δηλαδή μεταξύ ανθρώπων και πραγμάτων και προειδοποιεί ότι ο φετιχισμός του εμπορεύματος, που με την πρώτη ματιά φαίνεται σαν ένα κανονικό, αυτονόητο και συνηθισμένο πράγμα, στην πραγματικότητα και μετά από μια σε βάθος ανάλυσή του δείχνει ότι «είναι ένα πολύ στρυφνό πράγμα, γεμάτο από μεταφυσική σοφιστεία και θεολογικές παραξενιές»[6].
Σ’ αυτήν εδώ την ανάλυση προσεγγίζουμε τον φετιχισμό με την ανθρωπολογική του έννοια, σύμφωνα με την οποία ο πρωτόγονος άνθρωπος, της, κατά Lewis Henry Morgan[7], ‘εποχής της αγριότητας’, η οποία αναφέρεται στην περίοδο του τρωγλοδύτη-τροφοσυλλέκτη- κυνηγού, αντιμετωπίζει την άγνοιά του για τα φυσικά φαινόμενα, καθώς επίσης και τους όποιους απροσδιόριστους φόβους του απέναντι σε άγνωστες δυνάμεις τις συνέπειες των οποίων υφίσταται, με την αυθαίρετη επιλογή του να βάλει συμβολικά στη θέση αυτών των άγνωστων δυνάμεων κάποια σύμβολα που ο ίδιος δημιούργησε αποδίδοντάς τους υπερφυσικές ιδιότητες.
Προς το τέλος της επόμενης εποχής, της ‘εποχής της βαρβαρότητας’[8], οι άνθρωποι έμαθαν να παράγουν το μεγαλύτερο μέρος της αναγκαίας τροφής τους με την καλλιέργεια της γης και την εξημέρωση των ζώων και να δημιουργούν καταυλισμούς μόνιμης εγκατάστασης, όπου σταδιακά εμφανίζεται, στη θέση της μητριαρχικής, η πατριαρχική οικογένεια. Με τους αιώνες οι καταυλισμοί εξελίσσονται σε κοινότητες και σε δίκτυα κοινοτήτων, όπου, τόσο για τη διαχείριση της καθημερινότητας όσο και για την αντιμετώπιση μεγάλων και κοινών προβλημάτων και για λόγους κοινής ασφάλειας, διαμορφώνεται ένα σύστημα κοινοκτημοσύνης, αυτοδιαχείρισης και ισοκατανομής, στο πλαίσιο του οποίου η συμμετοχή του καθενός στο κοινό έργο είναι ανάλογη των δυνατοτήτων του και στα αγαθά ανάλογη των αναγκών του. Η κοινωνική ζωή ορίζεται άμεσα, συλλογικά και ισότιμα από όλα τα μέλη, χωρίς διακρίσεις, αντιπαλότητες, φυσικές και μεταφυσικές εξουσίες και φετίχ.
Πλάτωνας, ως φετιχοποιός των νόμων της ταξικής εξουσίας
«Η κάθε θρησκεία δεν είναι παρά το φαντασιακό
αντικαθρέφτισμα των δυνάμεων που κυριαρχούν
στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων»
Georg Hegel
Κλείνοντας ο κύκλος της προϊστορίας, χοντρικά γύρω στα τρεις με τρεισήμισι χιλιάδες χρόνια πριν από σήμερα, και με την εμφάνιση της πατριαρχικής οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας, του κράτους και της θρησκείας, εμφανίστηκε ο κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας, ο δυισμός, δηλαδή η διάσπαση της κοινωνίας σε αφεντικά και δούλους. Τα νέα φετίχ απόκτησαν πιο αφηρημένη μορφή, ως αόρατα πνεύματα και θεότητες, με αποτέλεσμα να επιστρέφουν στα όνειρα και στη μνήμη-συνείδηση του δημιουργού τους ως ‘θεοί’ δημιουργοί και τιμωροί του. Το φετίχ, τώρα ως σύμβολο της κοσμικής εξουσίας επιστρέφει ως ‘θεός’, ως νόμος προστάτης και ως κράτος φύλακας του προστάτη νόμου και τελικά, μέσω της διαμεσολάβησης των μάγων και των ιερατείων, ως υποταγή της ατομικής και συλλογικής βούλησης στα πνεύματα, δηλαδή στην εκάστοτε βούληση και στα κατά περίπτωση συμφέροντα των ιερατείων, δηλαδή της εξουσίας των λίγων πάνω στους πολλούς.
Η αρχαία ελληνική μυθολογία με τον μύθο του Προμηθέα μάς αποκαλύπτει ότι αυτήν την περίοδο και σε αυτόν τον χώρο οι θρησκευτικοί μύθοι, οι εξουσίες και οι θεοί-φετίχ τους δεν διαδραμάτιζαν καθοριστικό ρόλο, γιατί ο λαός, ως Προμηθέας, μπορούσε να αρνηθεί την εντολή του Δία να μη δώσει τη φωτιά στους ανθρώπους και, παραβιάζοντας τον ‘θεϊκό νόμο’, αντί της υποταγής επέλεξε το καλό της ανθρωπότητας. Αυτή η αντίληψη, σύμφωνα με την οποία το καλό των ανθρώπων και της κοινωνίας προέχει των νόμων, της βούλησης και των συμφερόντων της εξουσίας έγινε παράδοση στους επόμενους αιώνες με αποκορύφωση την Αθηναϊκή Δημοκρατία, κατά την περίοδο της οποίας η ‘Αθηναίων Πολιτεία’ δεν κυβερνήθηκε με θεοποιημένους νόμους, αλλά με τις κατά περίπτωση άμεσες αποφάσεις της Εκκλησίας του Δήμου και με κριτήριο το συμφέρον της κοινωνικής ολότητας.
Αυτήν την παράδοση ο Πλάτωνας, αντί να τη διατηρήσει και να την ενισχύσει, την απαρνήθηκε και, είτε ως δημιουργός είτε ως γραμματέας του ιδεαλιστή φιλόσοφου Σωκράτη[9], την πολέμησε υπέρ της εξουσίας της ολιγαρχικής, δουλοκτητικής αριστοκρατίας. Μάλιστα ο Σωκράτης φέρεται να θυσιάζει ακόμα και τη ζωή του, προκειμένου να μείνει πιστός στους νόμους, στα φετίχ της εξουσίας, ανεξάρτητα από το αν αυτοί είναι πράγματι δίκαιοι νόμοι για το καλό της κοινωνίας ή νόμοι τυραννικοί σε βάρος της κοινωνίας. Με την έννοια ότι οι νόμοι εκφράζουν τη βούληση του νομοθέτη, καθ’ υπαγόρευση του υποτιθέμενου προστάτη ‘θεού’, αποτελούν ουσιαστικά τα φετίχ της εκάστοτε εξουσίας, γιατί στην πραγματικότητα αυτή, και όχι ο ‘θεός’ ή ο νομοθέτης, νομοθετεί. Χαρακτηριστικό είναι το παρακάτω εδάφιο στο οποίο ο Σωκράτης του Πλάτωνα φέρεται να θεοποιεί τους νόμους-φετίχ της εξουσίας και τους θέτει υπεράνω της κοινωνίας: «Σκέψου λοιπόν, Σωκράτη», θα έλεγαν ίσως οι νόμοι ως φετίχ, «αν είναι αλήθεια αυτό που λέμε, ότι δηλαδή δεν είναι δίκαια αυτά που επιχειρείς τώρα εναντίων μας. Εμείς σε γεννήσαμε, σε αναθρέψαμε, σε εκπαιδεύσαμε και μεταδώσαμε σε σένα και σε όλους τους άλλους πολίτες όσα καλά πράγματα μπορέσαμε. Όμως κάναμε σαφές ότι έχουμε δώσει την εξουσία σε όποιο Αθηναίο θέλει, αφού περάσει τη δοκιμασία και δει όσα γίνονται στην πόλη και εμάς τους νόμους, αν δεν του αρέσουμε, να πάρει τα πράγματά του και να πάει όπου θέλει […]. Όποιος όμως από τους πολίτες παραμείνει, ενώ βλέπει με ποιο τρόπο διεξάγουμε τις δίκες και γενικά κυβερνάμε την πόλη, εμείς προϋποθέτουμε ότι έχει συμφωνήσει μαζί μας έμπρακτα να εκτελεί αυτά που διατάζουμε, και εμείς υποστηρίζουμε ότι όποιος δεν υπακούει αδικεί τριπλά: δείχνει ανυπακοή σε μας που τον γεννήσαμε και τον αναθρέψαμε και, ενώ συμφώνησε να μας υπακούει, ούτε αυτό κάνει ούτε μας πείθει ότι δεν κάνουμε κάτι σωστά…». Αυτή η φράση των ‘νόμων’, δηλαδή της εξουσίας που τους δημιούργησε, «αν δεν του αρέσουμε, να πάρει τα πράγματά του και να πάει όπου θέλει»[10], είναι ο τέλειος ορισμός της φετιχοποιημένης εξουσίας, ο απόλυτος παραλογισμός της εκάστοτε εξουσίας που απευθύνεται στις κοινωνίες και τις καλεί να εγκαταλείψουν τον τόπο τους, τις πατρίδες τους, τις εστίες των προγόνων τους για να μη θιγούν τα συμφέροντα της εκάστοτε συμμορίας που κυβερνά με απάνθρωπους και τυραννικούς νόμους και θεούς φετίχ-προστάτες της εκάστοτε εξουσίας.
Όλα τα άλλα πλατωνικά γλυκανάλατα περί αρετής, δικαίου, ελευθερίας, καλοσύνης και ‘ιδανικής Πολιτείας’ ακυρώνονται ως φτηνές υποκρισίες, γιατί η κοινωνία-ανθρωπότητα που γνωρίζει πως τους νόμους τούς φτιάχνουν άνθρωποι και όταν οι νόμοι είναι από γεννησιμιού τους ή γίνονται στην πορεία άδικοι, τότε πρέπει ν’ αλλάζουν, αφού οι νόμοι φτιάχνονται για τις κοινωνίες και όχι οι κοινωνίες για τους νόμους και τις εξουσίες.
Αυτός ο φετιχισμός, ως απόκρυψη και διαστροφή της πραγματικής σχέσης δημιουργού και δημιουργήματος, γίνεται μετά την εμφάνιση της ατομικής ιδιοκτησίας για πρώτη φορά ένα αντικειμενικά πολύπλοκο σύστημα εξουσίας, οι διαχειριστές του οποίου το απομακρύνουν όλο και περισσότερο από τον πραγματικό άνθρωπο και την πραγματική κοινωνία, με τη βοήθεια των θρησκευόμενων ιερατείων και των ‘εν υπαλληλία’ φιλοσοφούντων απολογητών της ολιγαρχικής-αριστοκρατικής εξουσίας. Σ’ αυτές τις καινούργιες συνθήκες ολοκληρώνεται και η αντίληψη για τον δυισμό του ανθρώπου, με αποτέλεσμα η δύσκολη, η εκτεθειμένη στη στέρηση, στην καταπίεση και στ
