Γιώργος Ν. Οικονόμου
Δρ Φιλοσοφίας, συγγραφέας
Η ΕΞΕΓΕΡΣΗ ΤΟΝ ΜΑΗ 1968
Η εξέγερση το 1968 ξεκίνησε σε μία χώρα που δεν υπήρχε κάποια οικονομική, κοινωνική ή πολιτική κρίση, αντίθετα δηλαδή με όσα δίδασκαν διάφορα πολιτικά και μαρξιστικά εγχειρίδια. Δεν υπήρχε μεγάλη ανεργία και φτώχεια, αντιθέτως η γαλλική ήταν μία εξελισσόμενη οικονομικώς κοινωνία που είχε τις ανέσεις της καπιταλιστικής οικονομίας. Το κατά κεφαλήν εισόδημα ήταν από τα υψηλότερα στην Ευρώπη και το νόμισμα σταθεροποιημένο. Η δε πολιτική εξουσία έμοιαζε σταθερή και ακλόνητη, με τον πατέρα-πατριάρχη επι κεφαλής, προστατευμένη από τον στρατό και την αστυνομία, η οποία ήταν εξοπλισμένη με σύγχρονα μέσα για να καταστέλλει κάθε διασάλευση της τάξης. Ταυτοχρόνως σημαντικοί δημοσιογράφοι εγκύρων εφημερίδων έγραφαν δύο μήνες πριν πως η Γαλλία βαριόταν και έπληττε. Όλα έβαιναν καλώς και τίποτε δεν προμήνυε την επικείμενη μεγάλη ανατροπή.
Η εξέγερση είχε ως άξονα την αμφισβήτηση της δυτικής κοινωνίας σε όλα τα βασικά χαρακτηριστικά της, καταναλωτισμός, θέαμα, διαφήμιση, σχέσεις, τρόπος ζωής. αμφισβήτηση του αστικού συστήματος, ιεραρχία, γραφειοκρατία, εκπαίδευση, κράτος, κόμματα, αντιπροσώπευση, ιδεολογίες. Όπως επισημαίνει ο Maurice Blanchot, που έζησε από κοντά τα γεγονότα, η ιδιαίτερη δύναμη και δυναμική του Μάη προήλθε από το γεγονός πως «σε αυτήν την επονομαζόμενη φοιτητική δράση, οι φοιτητές δεν έδρασαν ως φοιτητές, αλλά ως φανερωτές μιας ολικής κρίσης, ως αγγελιοφόροι μια δυναμικής ρήξης που έθεσε υπό αμφισβήτηση το καθεστώς, το Κράτος, και την κοινωνία». Έτσι οι κινητοποιήσεις από την περιφέρεια (Ναντέρ) εγκαταστάθηκαν στο κέντρο του Παρισιού. Η κατάληψη της ιστορικής Σορβόννης – το σύμβολο της πανεπιστημιακής και πνευματικής αίγλης της Γαλλίας – ήταν καθοριστική και καταλυτική.
Οι διαδηλώσεις, οι πορείες, οι συγκρούσεις με τις δυνάμεις καταστολής, τα οδοφράγματα, τα δακρυγόνα ήταν καθημερινή υπόθεση. Ταυτοχρόνως στα κατειλημμένα πανεπιστήμια της Σορβόννης και του Σανσιέ δοκιμάζονταν νέες πρακτικές. συνελεύσεις, συζητήσεις, αυτοδιαχείριση, άνοιγμα στην κοινωνία, άμεση συμμετοχή και δράση, ποικίλες επιτροπές, αυθόρμητες πρωτοβουλίες, εξαιρετικά εμπνευσμένα συνθήματα με εκπληκτική επινοητικότητα. Τα κύρια στοιχεία που δέσποσαν ήταν ο αυθορμητισμός, ο αυτοκαθορισμός, η ελευθεριακή διάθεση, ο αντικομφορμισμός και η αυτονομία, η έκρηξη της φαντασίας και της δημιουργίας, χωρίς κομματική καθοδήγηση, χωρίς προκαθορισμένη ατζέντα και πρόγραμμα εκ των προτέρων. Η φαντασία στην εξουσία… Οι κινητοποιήσεις παρέμειναν μέχρι το τέλος ακηδεμόνευτες και ανεξάρτητες από τις επιβουλές και τις επιδιώξεις των αριστερίστικων οργανώσεων, οι οποίες άλλωστε δεν αριθμούσαν παρά λίγες εκατοντάδες ή χιλιάδες οπαδούς, ενώ από την άλλη τα επίσημα κομματικά όργανα του ΚΚΓ όχι μόνο ήταν απόντα αλλά και αντίθετα στο πνεύμα, τις μορφές και τους στόχους της εξέγερσης.
Η δυναμική της φοιτητικής εξέγερσης συμπαρέσυρε βιομηχανικούς εργάτες και λοιπούς εργαζομένους σε καταλήψεις εργοστασίων και επειχειρήσεων, σε μία σχεδόν γενική απεργία 10 εκατομμυρίων – τη μεγαλύτερη που έγινε ποτέ όχι μόνο στη Γαλλία, αλλά και στην Ευρώπη. Τα μέσα μαζικής μεταφοράς είχαν ακινητοποιηθεί, τα ιδιωτικά επίσης, τα βενζινάδικα κλειστά. Μέχρι το τέλος Μαΐου η Γαλλία είχε σχεδόν παραλύσει, υπήρχε ένα κενό εξουσίας. Η κατάσταση υπερέβαινε το «Δέκα χρόνια αρκετά», που στρεφόταν κατά της δεκαετούς αυταρχικής διακυβέρνησης του Ντε Γκωλ. Όλα παίζονταν. Αυτό συνετάραξε όχι μόνο την Γαλλική πολιτική και οικονομική ελίτ αλλά και την διεθνή. Σε αυτές τις πραγματικά κρίσιμες καταστάσεις θα μπορούσε να γίνει κάποια σημαντική θεσμική αλλαγή, εάν οι πολιτικές δυνάμεις και οι εξεγερμένοι είχαν προβάλει μια συντονισμένη εναλλακτική πρόταση.
Όμως η πρωτοβουλία αφέθηκε στον άρχοντα του κράτους, ο οποίος αναγκάσθηκε να καταφύγει αφ’ ενός, στο μεγάλο μέσον υποταγής και πολιτικής αλλοτρίωσης, στις εκλογές, αφ’ ετέρου, στο έσχατο μέσο επιβολής, στην ωμή βία, στον στρατό, στην αστυνομία και στην κατάσταση εκτάκτου ανάγκης, ανακαταλαμβάνοντας βιαίως τα εργοστάσια και τα πανεπιστήμια, διαλύοντας τις διαδηλώσεις, απαγορεύοντας τις πολιτικές οργανώσεις και συλλαμβάνοντας τα μέλη τους. Στα μέσα Ιουνίου είχαν όλα τελειώσει. Απολογισμός: πέντε νεκροί, αρκετοί συλληφθέντες και πολλοί τραυματίες. Στις 30 Ιουνίου ο Ντε Γκωλ επανεξελέγη πρόεδρος με 60%.
Αυτά τα συνοπτικά ριζοσπαστικά, καινοφανή στοιχεία, μαζί με άλλα ασφαλώς, καθιστούν τον Μάη 1968 ένα σημαντικό ιστορικό κοινωνικο-πολιτικό συμβάν. Ίσως απαρχή «μίας νέας περιόδου της παγκόσμιας ιστορίας»; Αυτή η αντίληψη διαφαίνεται άμεσα στον Μορέν και τον Καστοριάδη και εμμέσως στον Λεφόρ, στα κείμενά τους. Η δύναμη, η δυναμική, το εύρος, το πρωτόφαντο, το απρόσμενο της εξέγερσης που εκτυλίσσεται ενώπιόν τους και την βιώνουν άμεσα με την προσωπική τους συμμετοχή ώθησαν τους τρεις στοχαστές στην αναμονή κάτι άλλου και διαφορετικού. Όπως τονίζουν και οι τρεις, το 1968 ήταν μια δημοκρατική εμπειρία που δημιούργησε προοπτικές και υποσχέσεις, ενώ η (άμεση) δημοκρατία υπήρξε η κύρια επιδίωξη του κινήματος ως μορφή και ως περιεχόμενο, για πρώτη φορά στα νεότερα χρόνια.
Eίχε προηγηθεί ασφαλώς, σε άλλες συνθήκες κομμουνιστικής δικτατορίας, η ουγγρική εξέγερση του 1956 με την αυτοοργάνωση σε εργατικά συμβούλια. Στον Μάη 68 η άμεση δημοκρατία δεν ήταν μόνο οι συνελεύσεις, η εκλογή επιτροπών δράσης, τα ανακλητά συμβούλια και ο συντονισμός τους, αλλά και η διακηρυγμένη επιθυμία για νέο περιεχόμενο, για αυτοκυβέρνηση, χωρίς ιεραρχίες, γραφειοκρατίες, κόμματα και αντιπροσώπους, με ελευθερία και ισότητα, με αυτοδιαχείριση εφαρμοσμένη παντού, στο πολιτικό σύστημα και στην κοινωνία. Με αυτήν την έννοια ο Μάης 68 κατάφερε ένα ισχυρό πλήγμα στην έννοια της αντιπροσώπευσης, καταδεικνύοντας πως το αντιπροσωπευτικό καθεστώς συνιστά τον πλέον επίφοβο εχθρό της πραγματικής δημοκρατίας.
Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο που έδειξε η εξέγερση ήταν η ανικανότητα και η αδυναμία της κοινοβουλευτικής Αριστεράς να καταλάβει την κατάσταση και η απροθυμία της να αποτελέσει παράγοντα πολιτικοποίησης και ενδυνάμωσης του κινήματος, έτσι ώστε να φέρει πολιτικά αποτελέσματα και αλλαγή στη διακυβέρνηση και στους πολιτειακούς θεσμούς. Έδειξε επίσης την απροθυμία της «εργατικής τάξης» και των συνδικάτων να συμμετάσχουν σε ένα κίνημα για βασικές θεσμικές αλλαγές. Η περιβόητη εργατική τάξη αντί να βρεθεί στην πρωτοπορία του κινήματος παρέμεινε στην οπισθοφυλακή. Ένας μύθος της μαρξικής ιδεολογίας κατέρρευσε. Επέφερε δηλαδή ο Μάης ισχυρό πλήγμα στον εργατισμό και τον οικονομισμό της αριστερής ιδεολογίας και στον συντηρητισμό των συνδικάτων. Η εξέγερση έδειξε πως κάθε μελλοντική απόπειρα δημοκρατικής αλλαγής θα πρέπει να αντιμετωπίσει όχι μόνο τις παραδοσιακές αστικές δυνάμεις, αλλά επίσης τα γραφειοκρατικά συνδικάτα ως αποτελούντα στήριγμα του συστήματος καθώς και όλα τα αριστερά κόμματα, μαρξιστικά, λενινιστικά, σοσιαλιστικά, κομμουνιστικά και την μαρξική ιδεολογία.
Ο Μάης από αυτήν την άποψη άνοιξε ένα ακόμη ρήγμα στο οικοδόμημα των Μαρξ-Ένγκελς, ρήγμα που οδήγησε μετέπειτα στην κατάρρευση του οικοδομήματος. Σημαντικό βήμα προς την απαξίωση της μαρξικής ιδεολογίας ήταν και η εισβολή των ρωσικών τανκς στην Τσεχοσλοβακία δύο μήνες μετά, τον Αύγουστο 1968, που έθετε τέρμα στην προσπάθεια φιλελευθεροποίησης από την κυβέρνηση Ντούμτσεκ. Το αποφασιστικό πλήγμα στις αριστερές ψευδαισθήσεις έγινε με την επιβολή της δικτατορίας του Γιαρουζέλσκι στην Πολωνία το 1981 υπό την καθοδήγηση της Ρωσίας και την καταστολή των κοινωνικών και εργατικών κινητοποιήσεων («Αλληλεγγύη», Βαλέσα, αντιφρονούντες). Μετά δε την κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων το 1989, την εξαφάνιση των κομμουνιστικών κομμάτων και την γενική απαξίωση των μαρξικών και αριστερών ιδεών, ο δρόμος του Μάη ’68, της αυτοοργάνωσης, των συνελεύσεων και των επιτροπών δράσης, δηλαδή η άμεση δημοκρατία της ελευθερίας και της ισότητας, φαίνεται να είναι ο μόνος δρόμος πολιτικής δράσης, όπως έδειξαν και οι κινητοποιήσεις από το 2011 σε χώρες της Ευρώπης, της Αφρικής και της Αμερικής.
Εδώ βρίσκεται ένα στοιχείο που δεν έχει αναδειχθεί όσο πρέπει: η αντιπαράθεση ή μάλλον η σύγκρουση ανάμεσα στην ιδεολογική ταυτότητα και την πολιτική ταυτότητα μέσα στους κόλπους του κινήματος. Συγκεκριμένα, η αντιπαράθεση ανάμεσα από το ένα μέρος στην αριστερή ιδεολογία του μαρξισμού-λενινισμού και από το άλλο στο πολιτικό κίνημα της αυτονομίας των ανεξάρτητων και αντιγραφειοκρατών. Το πρώτο εκπροσωπήθηκε από τις μαοϊκές και τροτσκιστικές οργανώσεις που έδιναν βάση στον μαρξισμό-λενινισμό και στον εργατισμό, προσπαθώντας να καθοδηγήσουν το κίνημα στα δικά τους προκατασκευασμένα θεωρητικά πλαίσια υπό την αιγίδα της απρόθυμης να κινητοποιηθεί εργατικής τάξης. Αντιθέτως, το δεύτερο ρεύμα που ήταν αντίθετο στο πρώτο ρεύμα, δεν δεσμεύθηκε από κάποια συγκεκριμένη ιδεολογική ταυτότητα, αλλά δημιουργήθηκε μέσα από τις πράξεις της συγκυρίας και των συνθηκών οι οποίες διαμορφώνονταν από αυτό το ίδιο το κίνημα και ταυτοχρόνως το διαμόρφωναν.
Η αντιπαράθεση αυτή ίσως υπάρχει υπορρήτως σε κάποιες κοινωνικές κινητοποιήσεις, όμως τότε δημιουργήθηκε για πρώτη φορά ρητώς και με ένταση – και έδωσε θετικά αποτελέσματα για την πορεία προς την απο-ιδεολογικοποίηση των κινημάτων. Συνετέλεσε οπωσδήποτε στην απο-ιεροποίηση της μαρξικής ιδεολογίας και την απομυθοποίηση της λενινιστικής τακτικής οι οποίες ήταν τα πρώτα όπλα των αριστερών και το έσχατο καταφύγιό τους. Αυτή η απο-ιδεολογικοποίση φάνηκε αργότερα σε διάφορα κινήματα (λ.χ. αντιπαγκοσμιοποίηση), σε προσπάθειες αυτοδιαχείρισης, καθώς επίσης στο κίνημα των πλατειών το 2011 και των «κίτρινων γιλέκων» το 2018-19, τα οποία υπερέβησαν την παραδοσιακή αριστερή και μαρξική ιδεολογία και την λενινιστική πρακτική, αποφεύγοντας προκαθορισμένους ιδεολογικούς στόχους όπως ο σοσιαλισμός και ο κομμουνισμός, οποιαδήποτε σωτηριολογική ιδεολογία, τα κόμματα και τους αντιπροσώπους.
Το ουσιώδες σε τέτοια εξαιρετικά συμβάντα είναι η κληρονομιά που δημιουργεί το κοινωνικόπλήθος με τη δράση του, κληρονομιά που δεν μπορεί να αλλοτριωθεί ή να αφομοιωθεί από το σύστημα, ούτε εξαρτάται από την μετέπειτα συμπεριφορά των ατόμων που συμμετείχαν σε αυτά. Και τέτοια δημιουργική κληρονομιά άφησε ο Μάης 1968 και τα άλλα κινήματα της δεκαετίας 1960, και αυτό είναι πολύ σημαντικό. Οι διεργασίες που άρχισαν με τα κινήματα αυτά θα ενεργήσουν υπογείως, σαν τον τυφλοπόντικα του Μαρξ, θα διαβρώσουν στερεότυπα, προκαταλήψεις, κατεστημένες συμπεριφορές και αξίες διαμορφώνοντας νέα πλαίσια αναφοράς. Χωρίς αυτά θα είμασταν πολύ φτωχότεροι, παραιτημένοι και απαισιόδοξοι. Μπορεί ο Μάης να φαίνεται μακρυνός και αδιάφορος, όπως φαίνονται μακρυνοί και αδιάφοροι οι προπαπούδες μας, αλλά είμαστε οπωσδήποτε παιδιά του. Ο Μάης ήταν ένα ρήγμα, μία αρχή πολύ σημαντική και δυναμική που άνοιξε πολλά πεδία σκέψης και δράσης, στα οποία το ζητούμενο είναι η αμφισβήτηση των καθιερωμένων μορφών εξουσίας υπό το πρίσμα της ελευθερίας και της ισότητας. Το ζητούμενο ήταν μία άλλη μορφή κοινωνικών σχέσεων, με ουσιαστικούς δεσμούς, μία δημοκρατική κοινωνία προσώπων και πολιτών, αντί για την κοινωνία του θεάματος και της κατανάλωσης, της μοναξιάς και της απομόνωσης, των ιδιωτών και απομονωμένων ατόμων, των παθητικών ψηφοφόρων και των κομματικών οπαδών.
Άνοιξε ο δρόμος για το οικολογικό κίνημα, για τη διεκδίκηση δικαιωμάτων άγνωστων μέχρι τότε, για τις γυναικείες διεκδικήσεις, για το φεμινιστικό κίνημα, το δικαίωμα στην άμβλωση, στην ελεύθερη συμβίωση χωρίς υποχρεωτικό θρησκευτικό γάμο, τη σεξουαλική απελευθέρωση, τον επανακαθορισμό στις σχέσεις των δύο φύλων. στις σχέσεις γονέων παιδιών, καθηγητών σπουδαστών. για τα δικαιώματα των μεταναστών, των ομοφυλοφίλων (ομοφυλόφιλος τότε σήμαινε αρρώστια και ποινικό αδίκημα), κατά των φυλετικών διακρίσεων. Η νέα μορφή κριτικής στον καπιταλισμό, στη διαρκή οικονομική ανάπτυξη, στον οικονομισμό, στον καταναλωτισμό και το θέαμα οφείλει πολλά στην εξέγερση, όπως και η έννοια και η πρακτική της αυτοδιαχείρισης. Μετά τον Μάη 1968 στο μετα-ντεγκωλικό καθεστώς έγιναν μεταρρυθμίσεις στο πανεπιστήμιο οι οποίες ήταν αδιανόητες πρίν, όπως κατάργηση της έδρας και του αυταρχισμού, φιλελευθεροποίηση, αλλαγή προγραμμάτων, εκλογή αντιπροσώπων των φοιτητών στη διοίκηση του πανεπιστημίου, δημιουργία του ανοικτού και πρωτότυπου πανεπιστημίου της Vincennes. Μεταρρυθμίσεις έγιναν και σε άλλους τομείς της κοινωνικής ζωής, λ.χ. η αναγνώριση του συνδικαλιστικού δικαιώματος στις επιχειρήσεις, η ψήφος στα 18.
Σημαντικές αλλαγές όμως επήλθαν και στην κοινωνία, στα ήθη, στην ηθική, στις συνήθειες, στις συμπεριφορές, στον τρόπο ζωής και στις αντιλήψεις, αδιανόητες πριν στην συντηρητική, κλειστή, πουριτανική, κομφορμιστική γαλλική κοινωνία και στο αυταρχικό, πατερναλιστικό γκωλλικό σύστημα. Η γαλλική κοινωνία σημαδεύτηκε ανεξίτηλα από την εξέγερση. Μπορεί να γίνει λόγος για την Γαλλία πριν και για την Γαλλία μετά τον Μάη 68, διότι άνοιξε ένα «ρήγμα», το οποίο παρά τα φαινόμενα δεν έκλεισε ποτέ. Το ρήγμα αυτό δεν αφορά μόνο τη Γαλλία, αλλά και πολλές χώρες της Ευρώπης, στις οποίες οι κραδασμοί της εξέγερσης έγιναν αισθητοί και επηρέασαν στη φιλελευθεροποίηση και τον εκδημοκρατισμό πολλών πτυχών τους. Όπως άλλωστε συνέβη στη δικτατορική Ελλάδα στην οποία οι κραδασμοί επηρέασαν το φοιτητικό κίνημα στα πανεπιστήμια, τους νέους και απλώθηκαν στην ευρύτερη κοινωνία.
Ο Μάης από μια άποψη ήταν η αναζήτηση από την κοινωνία και ιδίως από τις νέες γενιές ενός άλλου νοήματος, η προσπάθεα να νοηματοδοτηθεί αλλιώς η ζωή και γι αυτό είχε θετικές επιπτώσεις στους μετέπειτα. Ο Καστοριάδης συμπεραίνει: «Αυτό που δεν επιτρέπεται να ξεχνάμε είναι ότι χάρη σε και μέσα από τον τύπο συλλογικής κινητοποίησης που ενσαρκώνουν τα κινήματα της δεκαετίας του ’60 ο δυτικός κόσμος είναι αυτό που είναι, και ότι οι δυτικές κοινωνίες έχουν αφομοιώσει τους θεσμούς και τα χαρακτηριστικά που τις κάνουν κουτσά-στραβά βιώσιμες – και ίσως τα χρησιμοποιήσουν στο μέλλον σαν αφετηρία και εφαλτήριο για κάτι άλλο».
Ο Μάης ήταν ο προάγγελος και η μήτρα κάθε μελλοντικής δημοκρατικής πολιτικής δράσης, χωρίς κόμμα οδηγό και προνομιούχα ιδεολογία, χωρίς «ειδικούς», γραφειοκράτες, αντιπροσώπους, χωρίς την αριστερή ιδεολογία, την μαρξική θεωρία-επιστήμη και το λενινιστικό αυταρχικό Κόμμα. Άνοιξε τον ορίζοντα προς έναν νέο τρόπο να αντιλαμβανόμαστε και να πράττουμε την πολιτική. Η εξέγερση ήταν από τα σπουδαιότερα πολιτικά συμβάντα, είχε «τεράστια θετική σημασία», διότι αποκάλυψε και έκανε ορατό σε όλους ότι η πολιτική και κοινωνική τάξη είναι ιστορικό και κοινωνικό αποτέλεσμα, είναι τυχαία και ανθρώπινη σύμβαση, άρα είναι δίκαιο να την αμφισβητούμε. μπορεί να αλλάξει διότι ανήκει σε αυτό που πολύ ωραία εξέφρασε ο Αριστοτέλης ως το ενδεχόμενον άλλως έχειν – αυτό που μπορεί να υπάρξει αλλιώς, με άλλες αξίες και σημασίες, με άλλους θεσμούς. Έκανε ορατό επίσης κάτι πολύ βασικό: ότι το αληθές πεδίο της πολιτικής δεν είναι αυτό που πίστευαν ότι είναι, δηλαδή τα κοινοβούλια, το κράτος, οι εκλογές, τα κόμματα, οι αντιπρόσωποι κ.λπ. Το πεδίο της πολιτικής είναι παντού, είναι η κοινωνία. Αυτό σημαίνει πως η πολιτική πρέπει να δημιουργείται από την ίδια την κοινωνία και να αποσκοπεί στην απελευθέρωση από τα παραδοσιακά καταπιεστικά και αυταρχικά πλαίσια, καθώς και στη συμμετοχή ευρέων κοινωνικών στρωμάτων στον κοινωνικό και πολιτικό βίο, στη συμμετοχή τους στη λήψη των αποφάσεων και στην θέσπιση των νόμων. Με αυτήν την έννοια ο Μάης όντως εγκαινίασε μία νέα περίοδο της ανθρώπινης ιστορίας, ήταν μία «προδρομική» εξέγερση, η οποία επηρέασε, εμφανώς ή υπογείως, επόμενες πολιτικές κινητοποιήσεις, καθώς επίσης την ριζοσπαστική πολιτική θεωρία. Το νόημά της, που συναντά το νόημα και άλλων κινημάτων, είναι οι προσπάθειες «να αναδυθούν νέες δυνατότητες της ανθρώπινης ύπαρξης».
φωτο@flickr
