Η Ευρώπη σήμερα | Του Παύλου Χρήστου

Του Παύλου Χρήστου, Γεν. Γραμματέα του Ελληνορωσικού Συνδέσμου.

Στη μεταπολεμική Ευρώπη πολιτικοί όλων των αποχρώσεων οδηγήθηκαν από μια δυναμική κατανόησης της δημοκρατικής διαδικασίας κατά την οικοδόμηση του κράτους-έθνους. Η επιτυχία του κοινωνικού κράτους αποτέλεσε επιβεβαίωση της σύλληψης μιας κοινωνίας που επενεργεί για τον εαυτό της με πολιτικά μέσα, στα πλαίσια του κράτους-έθνους. 

Στο μεταλλαγμένο πλαίσιο της παγκόσμιας οικονομίας και κοινωνίας διακυβεύεται αυτή η οργανωτική μορφή και δημοκρατική επενέργεια. Οι αναπτυξιακές τάσεις μεταβάλλουν μια ιστορική αλληλουχία που είχε ως διακριτικό γνώρισμα το ότι κράτος, οικονομία, κοινωνία απλώνονται συνεκτατικά εντός των ίδιων εθνικών ορίων. Τα πραγματικά δεδομένα εξηγούν γιατί οι κρατικοί φορείς δεν είναι σήμερα πλέον οι κόμβοι που εξασφάλιζαν άλλοτε στην παγκόσμια οικονομική ανταλλαγή και συναλλαγή μια δομή διακρατικών ή διεθνών σχέσεων. Αυτή η επέκταση άνευ ορίων της οικονομίας, της κοινωνίας και του πολιτισμού αγγίζει τις υπαρξιακές προϋποθέσεις ενός κρατικού συστήματος, το οποίο ιδρύθηκε στη βάση της εδαφικής επικράτειας. Όμως η δημοκρατική επενέργεια της κοινωνίας πάνω στον εαυτό της έχει, μέχρι τώρα, θεσμοθετηθεί μόνον στο πλαίσιο του κράτους-έθνους. Η δημοκρατία ταιριάζει σε αυτό τον νεωτεριστικό «μόρφωμα» ενός εδαφικού, εθνικού και κοινωνικού κράτους.

Οι επιπτώσεις που έχει  το γεγονός ότι ένα κράτος που εμπλέκεται όλο και περισσότερο στις αλληλεξαρτήσεις της παγκόσμιας οικονομίας και της παγκόσμιας κοινωνίας υφίσταται απώλειες ως προς την αυτονομία και την ικανότητα δράσης καθώς και τη δημοκρατικότητα του, είναι βαθύτερες. Η απώλεια αυτονομίας σημαίνει, μεταξύ άλλων, ότι το μεμονωμένο κράτος δεν μπορεί πλέον με τις δικές του δυνάμεις να προστατεύει αποτελεσματικά τους πολίτες του απέναντι σε εξωτερικές επενέργειες αποφάσεων άλλων αυτουργών ή απέναντι στις επιδράσεις, που έχουν την αφετηρία τους έξω από τα όρια του. Όσον αφορά τη δημοκρατική ανάγκη για νομιμοποίηση, ανακύπτει πάντα όταν ο κύκλος των συμμετεχόντων σε δημοκρατικές αποφάσεις δεν ταυτίζεται με τον κύκλο όλων όσους αφορούν οι αποφάσεις αυτές.

Με την αποδιάρθρωση του εδαφικά περιορισμένου πεδίου δράσης των αυτουργών, που ανήκουν στο κράτος-έθνος από τη μία, αγορών, που έχουν τεθεί σε παγκόσμιο επίπεδο εκτός ορίων, και κινήσεων κεφαλαίων και εργασίας, που έχουν επιταχυνθεί από την άλλη, εξαφανίζεται  η λειτουργική πληρότητα της εθνικής οικονομίας. Ο παραγκωνισμός της πολιτικής από την αγορά αποτυπώνεται σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες στον κύκλο απώλειας στήριξης του κοινωνικού συστήματος. Οι δημοκρατικές διαδικασίες και διευθετήσεις που παρέχουν στους πολίτες τη δυνατότητα συλλογικού αυτοκαθορισμού και πολιτικής επενέργειας στους κοινωνικούς όρους του βίου τους αποψιλώνονται από κάθε κινητήρια δύναμη, στο βαθμό που το κράτος-έθνος χάνει λειτουργίες και περιθώρια δράσης δίχως να δημιουργούνται αντίστοιχα τους σε υπερεθνικό επίπεδο. Η αμυντική εκδοχή στην παγκοσμιοποίηση έχει αφετηρία ότι ο σε παγκόσμια κλίμακα αποχαλινωμένος καπιταλισμός δεν μπορεί πλέον να τιθασευτεί αλλά μόνον να απορροφηθούν οι κραδασμοί του σε εθνικό επίπεδο.

Η επιθετική εκδοχή επενδύει στη διαπλαστική δύναμη μιας πολιτικής που, σε υπερεθνικό επίπεδο, αναπτύσσεται  παρακολουθηματικά σε σχέση με τις αγορές που ξεφεύγουν από κάθε έλεγχο. Τούτη η οπτική καθοδηγείται  από την υπεροχή της πολιτικής έναντι της λογικής της αγοράς. Η απαίτηση αυτή στρέφει ωστόσο το βλέμμα προς μεγαλύτερες πολιτικές ενότητες και διεθνικά καθεστώτα, τα οποία θα μπορούσαν να αναπληρώσουν τις απώλειες του κράτους-έθνους, δίχως να χρειάζεται να διαρραγεί η αλυσίδα της δημοκρατικές ενότητας. Από πολλούς προτείνεται και προσφέρεται προς τούτο η Ευρωπαϊκή Ένωση. Η πολιτική όμως, η οποία παράγει αγορές, είναι αυτοαναφορική στο βαθμό που κάθε βήμα προς την απορρύθμιση των αγορών σημαίνει ταυτόχρονα και μια αποδυνάμωση ή έναν αυτοπεριορισμό της πολιτικής εξουσίας ως του μέσου για την εφαρμογή συλλογικά δεσμευτικών αποφάσεων. Μια πολιτική ανάκτησης του χαμένου εδάφους αντιστρέφει αυτή τη διαδικασία: είναι μια αναστοχαστική πολιτική υπό ανεστραμμένα πρόσημα.

Παρατηρώντας την μέχρι σήμερα εξέλιξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης από αυτή την οπτική γωνία βλέπει ότι η δημιουργία νέων πολιτικών θεσμών δεν σημαίνει κατ΄ανάγκη υπεροχή της πολιτικής έναντι της οικονομίας. Οι οικονομίες των χωρών-μελών βρίσκονται σε διαφορετικά επίπεδα ανάπτυξης και λειτουργούν με διαφορετικές λογικές. Μέχρις ότου προκύψει μια ολοκληρωμένη ενιαία οικονομία από την ετερογενή αυτή κατάσταση, η διάδραση των μεμονωμένων οικονομικών χώρων θα οδηγεί σε τριβές.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση τίθεται ενώπιον της εναλλακτικής εκδοχής είτε να χαλαρώσει την πίεση των προβλημάτων- που απορρέουν από τις διαφοροποιήσεις-μέσω της αγοράς, είτε να επεξεργαστεί πολιτικά την πίεση, επιχειρώντας μια σταδιακή προσαρμογή στα σημαντικά ζητήματα, της κοινωνικής πολιτικής, της πολιτικής αγοράς εργασίας και της φορολογικής πολιτικής. Δηλαδή αν θα πρέπει να υπερασπιστεί κανείς μια διακρατική εξισορρόπηση εθνικών συμφερόντων, ή αντίθετα αν θα πρέπει να εξελιχθεί προς μια αυθεντική ομοσπονδία, ξεπερνώντας το σημερινό καθεστώς του συνδέσμου κρατών. Τότε ίσως θα κέρδιζε την πολιτική δύναμη να λαμβάνει διορθωτικές της αγοράς αποφάσεις και να επιβάλλει ρυθμίσεις με αναδιανεμητική επίδραση. Είναι πλέον βέβαιο ότι ένας ευρωπαϊκής εμβέλειας δημοκρατικός σχηματισμός βούλησης, που θα πρέπει να νομιμοποιήσει θετικά συντονισμένες και δραστικές, ως προς την αναδιανομή, πολιτικές και να αποτελέσει το φορέα τους δεν μπορεί να υπάρξει δίχως μια διευρυμένη βάση αλληλεγγύης.

Η ίδια η δημοκρατία είναι μια δικαιικά   διαμεσολαβημένη μορφή της πολιτικής ολοκλήρωσης. Η τελευταία εξαρτάται από μια πολιτική κουλτούρα την οποία να μοιράζονται όλοι οι πολίτες. Το ερώτημα που πρέπει να απαντηθεί: αν, στο πλαίσιο μιας αναθεωρημένης παγκόσμιας οργάνωσης, ομάδα ικανών για οικουμενική πολιτική δράση αυτουργών μπορεί να αναπτύξει το αρθρωμένο δίκτυο διεθνικών καθεστώτων με τέτοιο τρόπο ώστε να καταστεί δυνατή η αλλαγή κατεύθυνσης προς μια παγκόσμια εσωτερική πολιτική δίχως παγκόσμια κυβέρνηση.

Το ερώτημα αυτό δεν κλονίζουν δύο γενικές αποφάνσεις: (α) την υπόθεση ότι οι εθνικές κυβερνήσεις εμπλέκονται ολοένα βαθύτερα σε υπερεθνικά δίκτυα και για το λόγο αυτό εξαρτώνται ολοένα περισσότερο από τα πολιτικά αποτελέσματα που παράγονται σε συνθήκες ασύμμετρης κατανομής ισχύος, και (β) την υπόθεση ότι οι εθνικές κυβερνήσεις, όποιες πολιτικές και αν επιλεγούν είναι υποχρεωμένες να προσαρμοστούν στους επιτακτικούς περιορισμούς των απορρυθμισμένων αγορών και, λόγω της επιβαλλόμενης μείωσης της φορολογίας των επιχειρήσεων και της συρρίκνωσης των κρατικών προϋπολογισμών, να δέχονται αυξανόμενες ανισότητες στην κατανομή του κοινωνικού προϊόντος. 

Μεσοπρόθεσμα στην Ευρωπαϊκή Ένωση θα παραμένει το πρόβλημα, αν τα “μικρά” εθνικά κράτη μπορούν μόνο του το καθένα, να διατηρήσουν την ικανότητα δράσης για να αντισταθούν στη μοίρα μιας αφομοίωσης στο κοινωνικό μοντέλο που τους υποδεικνύει το καθεστώς που κυριαρχεί στην παγκόσμια οικονομία. 

Οι λαοί της Ευρώπης οφείλουν να αποδεχτούν τις προκλήσεις της ενδεχομενικότητας του υπάρχοντος ευρωπαϊκού κόσμου και να αγωνιστούν για μια νέα Ευρώπη. Ας μην ξεχνούμε ότι η εξέλιξη της Δύσης προς το σοσιαλισμό θα είναι μακροχρόνια και ακόμη δυσκολότερη από την φιλελευθεροποίηση της Ανατολής. Αλλά φαίνεται επίσης αδύνατο να αποφευχθεί. Τρία σημαντικά γεγονότα έχουν εμφανισθεί και είναι πλέον ορατά από τους λαούς :

(α) Η τεχνική ανωτερότητα της προγραμματισμένης παραγωγής από την καπιταλιστική παραγωγή,

 (β)  Η αδυναμία δημιουργίας μιας πραγματικά ανθρώπινης κοινότητας με βάση κεφαλαιοκρατικές αρχές, και 

(γ) η μείωση της αξίας αυτών των αρχών.