Η ‘Παγίδα του Σόλωνα’, η Σεισάχθεια και η γέννηση της ατομικής ιδιοκτησίας

Η ‘Παγίδα του Σόλωνα’, η Σεισάχθεια και η γέννηση της
ατομικής ιδιοκτησίας[1] 

Γράφει ο Κώστας Λάμπος

claslessdemocracy@gmail.com 

classlessdemocracy.blogspot.gr

Το
ανθρώπινο είδος κατάφερε, στην εκατομμυριόχρονη βασανιστική πορεία του, να
επιβιώσει και να δημιουργήσει τον πολιτισμό του Εμείς, της αλληλεγγύης και της
ισοκατανομής χάρη στην αντιμετώπιση της Φύσης και ιδιαίτερα του εδάφους ως
ελεύθερο-κοινό αγαθό, ενώ από την σχετικά πρόσφατη βίαιη καθιέρωση της ατομικής
ιδιοκτησίας πάνω σε ανθρώπους, στο έδαφος και στα μέσα παραγωγής οδηγήθηκε στον
‘πολιτισμό’ του νοσηρού Εγώ, του ανταγωνισμού μέχρι θανάτου του αντιπάλου και
συνεπώς της κοινωνικής ανισότητας με αποκορύφωμα την καπιταλιστική βαρβαρότητα
η οποία το απειλεί με νέες και χειρότερες μορφές δουλείας και με εξαφάνιση.

*

Πρωτοπόρος αρχιτέκτονας της ιστορικής καμπής της
ανθρωπότητας από την κοινοκτημοσύνη στον «πολιτισμό της ατομικής ιδιοκτησίας»
θεωρείται, σύμφωνα με τον Πλούταρχο[2]
και άλλες ιστορικές πηγές,[3]
ο Θησέας,[4]
ο οποίος απελευθέρωσε την Αθήνα, που ήταν «φόρου υποτελής» στην Κρήτη, γύρω στο
1000 π.χ., γεγονός που αποδόθηκε συμβολικά με το μύθο του Θησέα που σκότωσε τον
Μινώταυρο.[5]
Για την ενίσχυση της άμυνας και την αποτροπή κάποιας νέας υποδούλωσης, ο Θησέας
κατάφερε να συνενώσει τα μικρά γένη και τις πολλές μικρές πόλεις της Αττικής
«στας Αθήνας», σε μια ενιαία κοινωνία, η οποία στην πορεία μετεξελίχθηκε στην
ενιαία Αθηναϊκή Δημοκρατική Πολιτεία. Αυτή η κίνηση ενοποίησης των γενών σε
ενιαία κοινωνία ταξικής διαστρωμάτωσης εκφράστηκε ως κεντρική εξουσία που
θεωρήθηκε αναγκαία για την ίδια την επιβίωση των γενών που κατοικούσαν στο
λεκανοπέδιο της Αττικής και ήταν εκτεθειμένα σε διαρκείς εχθρικές επιθέσεις
άλλων γενών από διάφορες κοντινές και μακρινές περιοχές. Η νέα δυναμική
κοινωνική αναδιάταξη προκάλεσε τη σταδιακή διάλυση του συστήματος των γενών και
είχε ως επακόλουθο τη σταδιακή υποχώρηση του εθιμικού δικαίου της
κοινοκτημοσύνης και την αντικατάστασή του από νέους πολιτικούς νομικούς
θεσμούς. Έτσι, οι σχέσεις ιδιοκτησίας πάνω στη γη μετεξελίσσονται από
κοινοκτησία του γένους σε κρατική ιδιοκτησία στην αρχαία Σπάρτη και σε ένα
είδος δημοτικής ιδιοκτησίας στην αρχαία Αθήνα. Όσο όμως η κεντρική εξουσία
απομακρυνόταν από την κοινωνία, ως ξεχωριστό και επικυρίαρχο όργανο που
νομοθετούσε και συγκροτούσε όργανα επιβολής και καταστολής, τόσο έκανε την
εμφάνισή της η τάση για το βίαιο κομμάτιασμα της κοινόκτητης γης σε αμφισβητούμενες
ατομικές ιδιοκτησίες.

Αυτή η διαδικασία ολοκληρώθηκε
και έκλεισε με τη νομοθεσία του Σόλωνα που καθιέρωσε την de jure ατομική ιδιοκτησία κάπου στις αρχές του
6ου αιώνα της παλιάς χρονολογίας, όταν οι νέοι εξουσιαστές, οι
αριστοκράτες-δουλοκτήτες, άρχισαν να κατατέμνουν την κοινή γη των υπό διάλυση
γενών της Αττικής σε de facto
ατομικές ιδιοκτησίες. Το γεγονός όμως ότι η κατάτμηση της γης σε ατομικές
ιδιοκτησίες προκάλεσε μεγάλες κοινωνικές αναταραχές και αιματηρές συγκρούσεις,
γιατί η κοινωνική πλειονότητα κατανοούσε ότι αυτή η εξέλιξη την
περιθωριοποιούσε και την οδηγούσε στη σκλαβιά και στην εξαθλίωση, δείχνει ότι
υπήρχε και άλλη εναλλακτική λύση, αυτή της από κοινού καλλιέργειας και χρήσης
της γης, όμως αυτή η λύση προϋπέθετε κατάργηση των ήδη διαμορφωμένων κοινωνικών
τάξεων. Ατυχώς, όμως, για την ανθρωπότητα, κι αυτό γιατί δεν νομοθετούσε πια η
εργαζόμενη κοινωνία της αυτοδιεύθυνσης και της ισοκατανομής, αλλά η άρχουσα
τάξη της ανισοκατανομής, μέλος της οποίας ήταν και ο Σόλωνας,[6]
με τα μέχρι σήμερα γνωστά αποτελέσματα της νομοθεσίας του, μιας νομοθεσίας που
μετέτρεψε το έδαφος σε αντικείμενο αγοραπωλησίας, αισχροκέρδειας και
κερδοσκοπίας. Το γεγονός ότι η ιστορία γράφτηκε, όπως γράφτηκε, δεν σημαίνει
ότι δεν θα μπορούσε να έχει, ή και ότι δεν μπορεί να, γραφτεί και διαφορετικά,
γιατί η ιστορία δεν γράφεται καθ’ υπαγόρευση φυσικών νόμων, αλλά ως συνισταμένη
κοινωνικών νόμων, όπως αυτοί διαμορφώνονται στα πεδία σύγκρουσης των κοινωνικών
δυνάμεων, από τα οποία κάποιοι εξέρχονται ως νικητές και κάποιοι άλλοι ως
ηττημένοι, γεγονός που μπορεί να οφείλεται και σε απρόβλεπτους, τυχαίους και
τεχνικούς λόγους.

Γεγονός όμως είναι και παραμένει ότι για πρώτη φορά
στην ανθρώπινη ιστορία η ατομική ιδιοκτησία, επιβάλλεται με την «κοινωνική επανάσταση του Σόλωνα που
εγκαινίασε επέμβαση στην ιδιοκτησία»[7] με την καθιέρωση του
κληρονομικού δικαιώματος[8] στην
αρχαία Αθήνα.[9]
Πρόκειται για τη γνωστή ως Σεισάχθεια (592-591 π.χ.), η οποία
στην πραγματικότητα λειτούργησε ως «Παγίδα του Σόλωνα», γιατί
στην πράξη συντελέστηκε σε πολιτικό-εξουσιαστικό αυθαίρετο θεσμικό επίπεδο η
καθιέρωση της ατομικής ιδιοκτησίας πάνω στη γη, σε βάρος της κοινής
γαιοκτησίας. Με τους Νόμους του Σόλωνα η αθηναϊκή αριστοκρατία καταργούσε το
εθιμικό δίκαιο της κοινοκτημοσύνης, επικύρωνε, στα πλαίσια της Σεισάχθειας,
την ατομική ιδιοκτησία[10]
πάνω στη γη και αποκτούσε ένα σταθερό και μόνιμο οικονομικό υπόβαθρο της
πολιτικής της εξουσίας. Η επιπόλαιη θεώρηση της σολώνειας νομοθεσίας στέκεται
μονάχα στην υποτιθέμενη θετική πλευρά της και αναδείχνει μόνο το γεγονός πως
κάποιοι δούλοι εξαιτίας χρεών απελευθερώθηκαν, αλλά αγνοεί πεισματικά τη
σκοτεινή πλευρά της, ότι οι προσωρινά απελευθερωμένοι σκλάβοι ξανάγιναν πολύ
γρήγορα σκλάβοι των νέων ιδιοκτητών και το γεγονός ότι για πρώτη φορά στην
ιστορία της ανθρωπότητας θεσπίστηκαν νόμοι που καταργούσαν το κοινό συμφέρον
χάριν του ιδιωτικού, πράγμα που έμελλε να αποτελέσει τη βάση για όλες τις
επόμενες δουλείες που κόστισαν ωκεανούς αίματος και κοστίζουν, και ποιος ξέρει
για πόσο ακόμα αν συνεχίσουμε να μη διδασκόμαστε από τη λογική της ιστορίας και
του κοινού συμφέροντος.

Φως σ’ αυτή τη σκοτεινή πλευρά της σολώνειας
νομοθεσίας ρίχνει με μια φωτεινή αχτίδα ο Ερνέστος
Κούρτιος, γράφοντας: «Ο Σόλων αναλαβών τούτον τον αγώνα
υπεστηρίχθη μεγάλως υπό δύο τινών, τούτον μεν υπό της προς αυτόν ευνοίας των
συμπολιτών, ων τους νοημονεστέρους είχεν
πείσει ότι μόνον δι’ εγκαίρων θυσιών θα ηδύναντο να σώσουν το εν τη πολιτεία
αξίωμα αυτών, τούτο δε υπό των φυσικών χαρισμάτων του αττικού κλίματος και του
εδάφους».[11] Αυτή η
ευφυής διατύπωση δεν αφήνει περιθώρια για αφελείς ερμηνείες αναφορικά με το
ποιους ευνόησε και ποιους τελικά ήθελε να ευνοήσει ο Σόλωνας με την περίφημη
Σεισάχθειά του, την οποία επιζητούν ακόμα και σήμερα σύγχρονοι δούλοι και
δουλόφρονες επαγγελματίες συνδικαλιστές, εξουσιαστικά κόμματα, βολεμένοι
ακαδημαϊκοί και καλοπληρωμένοι κονδυλοφόροι, αντί να ζητήσουν την κατάργηση της
ατομικής ιδιοκτησίας και της ταξικής εξουσίας των εξ αυτής πλουτισάντων σε
βάρος της εργαζόμενης κοινωνίας.

Έκτοτε, «όλες
οι επαναστάσεις που έγιναν είναι επαναστάσεις για την υπεράσπιση ενός είδους
ιδιοκτησίας ενάντια σε ένα άλλο είδος ιδιοκτησίας. Δεν μπορούν να υπερασπίσουν
το ένα σύστημα χωρίς να παραβιάσουν το άλλο. […] Όλες οι πολιτικές λεγόμενες επαναστάσεις έγιναν για την προστασία ενός
είδους ιδιοκτησίας που
πραγματοποιήθηκε με την κατάσχεση (που λέγεται και κλοπή) ενός άλλου είδους ιδιοκτησίας. Και αυτό
είναι τόσο αληθινό που επί 2.500 χρόνια η ατομική ιδιοκτησία μπόρεσε να
διατηρηθεί μονάχα με την παραβίαση της κοινής ιδιοκτησίας».[12] Ο
Σόλωνας φαίνεται να πίστευε ότι με τη συμψηφιστική κατάργηση των νόμων του
Δράκοντα, που μετέτρεπαν ελεύθερους ανθρώπους σε δούλους λόγω χρεών, θα
εξασφάλιζε σχέσεις κοινωνικής ειρήνης[13] στην Αθηναϊκή Δημοκρατία,
στην οποία η ιδιότητα του πολίτη ταυτίστηκε πια με την ιδιότητα του ιδιοκτήτη
γης.[14] Η
ιστορική εμπειρία δείχνει πως οι νόμοι του Σόλωνα, που επιδίωξαν «μια
δίκαιη ανισότητα», εξασφάλισαν πράγματι κάποια πρόσκαιρη εσωτερική
κοινωνική ειρήνη, που επέτρεψε την εμφάνιση της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, με
αποκορύφωμα τον χρυσό αιώνα του Περικλή.

Ένα οξύμωρο, άδικο και αντιφατικό στη σύλληψή του
σχήμα που περιείχε στον πυρήνα του την ανισότητα ήταν επόμενο στην εφαρμογή του
να οδηγήσει στην αύξηση της ανισότητας, σε βαθμό που να την καταστήσει ακραία
άδικη ανισότητα σε βάρος της δικαιοσύνης και της κοινωνικής συνοχής. Αυτός
είναι και ο λόγος που αυτό το σύστημα της λεγόμενης «δίκαιης ανισότητας»
κράτησε μέχρις ότου οι νέοι «σολώνειοι» μεγαλογαιοκτήμονες να αποκτήσουν μεγάλο
πλούτο, ατομική και ταξική εξουσιαστική συνείδηση, κοινωνική και στρατιωτική
δύναμη, πράγμα που επανειλημμένα απείλησε την Αθηναϊκή Δημοκρατία, η οποία
επιβίωσε χάρη στις τολμηρές δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη,[15] του
Εφιάλτη[16] και
του Περικλή[17] και
απέδειξε ότι η αμεσοδημοκρατική Πολιτεία μπορεί να πλησιάσει και να δικαιώσει
το διαχρονικό όραμα της ανθρωπότητας για κοινωνική ισότητα, ελευθερία και
πολιτισμό. Όμως αυτό το όραμα σ’ εκείνες τις ανώριμες και αντιφατικές συνθήκες
ξεπερνούσε, ως αναλαμπή και μήνυμα, την εποχή του, οπότε η τυραννία νίκησε τη
Δημοκρατία και από τότε η εκάστοτε κυρίαρχη τάξη-μειονότητα των ατομικών
ιδιοκτητών μετασχηματίζει τη μορφή της ατομικής ιδιοκτησίας και συνεπώς και της
κοινωνίας, χωρίς να αλλάζει την ουσία της δουλείας της πλειονότητας των
ανθρώπων.

Έτσι απλά, με τη στρατιωτική βία
των όπλων αρχικά και την πολιτική βία των νόμων των εξουσιαστών στη συνέχεια,
εμφανίστηκε η ατομική ιδιοκτησία σε βάρος της κοινής-κοινωνικής ιδιοκτησίας, κι
αυτό όχι γιατί το επέβαλε η Φύση ή το προκάλεσε η ανθρώπινη φύση, όπως κάποιοι
ισχυρίζονται, αλλά γιατί κάποιοι ελάχιστοι ήθελαν να είναι πιο ίσοι από τους
άλλους. Αυτή η πραγματικότητα δεν επιδέχεται αμφισβήτηση, γιατί είναι ιστορικά
βεβαιωμένο το γεγονός ότι η μόνη μορφή «ιδιοκτησίας» μέχρι τη «Σεισάχθεια του
Σόλωνα» (592 π.χ.) ήταν η συλλογική χρήση της γης, η οποία ανήκε στην κοινότητα
και εκχωρούνταν για καλλιέργεια στο γένος ή στην πατριά, στη μεγάλη οικογένεια,
και μάλιστα για ορισμένο χρόνο, με την πάροδο του οποίου η πατριά μετακινούνταν
σε άλλο κομμάτι γης για να κατοικήσει και να καλλιεργήσει, τόσο για λόγους ίσης
μεταχείρισης όσο και για να μη δημιουργηθεί μόνιμη σχέση μεταξύ συγκεκριμένων
οικογενειών με συγκεκριμένα χωράφια. Μέχρι τότε, η γη δεν ήταν αντικείμενο
αγοραπωλησίας, γιατί δεν ανήκε σε κανέναν ατομικά ή συλλογικά και η
οικειοποίησή της επέτρεπε μόνο την καλλιέργεια ή τη χρήση της για τους κοινούς
σκοπούς της κοινότητας που, ωστόσο, δεν ήταν δικαίωμα πώλησης.

Με τη «Σεισάχθεια», που καθιέρωσε
το ατομικό δικαίωμα της απόλυτης ιδιωτικής εξουσίας πάνω σε τμήμα τής μέχρι
τότε κοινόκτητης γης, καταλύεται με νόμο της εξουσίας, για πρώτη φορά στη μέχρι
τότε ιστορία της ανθρωπότητας, η ενότητα της κοινωνίας με τη Φύση, ιδιαίτερα με
το έδαφος, και αναγνωρίζεται η υπεροχή του ιδιωτικού έναντι του δημόσιου χώρου
και συμφέροντος. Πρόκειται για την αλαζονεία της εξουσίας που εγγίζει τα όρια
της ύβρεως του φθαρτού και θνητού δημιουργήματος της Φύσης ενάντια στην άφθαρτη
και αθάνατη δημιουργό του. Η ιδιοκτησία και συνεπώς η αγοραπωλησία της γης ήταν
αδιανόητη για ολόκληρη την προϊστορική και αρχαϊκή ανθρωπότητα, κι αυτό γιατί η
γη, όπως ο αέρας, το νερό, ο ήλιος, η Φύση γενικά, ήταν ελεύθερα-κοινά αγαθά.

Η
νομοθεσία του Σόλωνα ανέτρεψε την ασφάλεια που πρόσφερε στο κοινωνικό σύνολο η
κοινοκτημοσύνη και άνοιξε το δρόμο του ανταγωνισμού για την απόκτηση πλούτου
και εξουσίας που στηρίχτηκε στην ατομική ιδιωτικοποίηση της γης, η οποία βέβαια
κάπως ατόνησε κατά τη διάρκεια της Άμεσης Αθηναϊκής Δημοκρατίας, αλλά μετά την
ανατροπή της άνοιξε ένας οξύτατος δημόσιος διάλογος μεταξύ του Πλάτωνα και του
Αριστοτέλη. Ο Πλάτωνας, αν και ο ίδιος αριστοκράτης και μεγαλογαιοκτήμονας,
υποστήριζε την κοινοκτημοσύνη ως προϋπόθεση της «Ιδανικής Πολιτείας».[18]
Αντίθετα, ο μοναρχικός Αριστοτέλης[19] ήταν υπέρμαχος της ατομικής
ιδιοκτησίας ως προϋπόθεση της Άριστης Πολιτείας. Έλεγε: «Δεν χρειάζεται η κοινοκτημοσύνη, για την οποία μίλησαν ορισμένοι», εννοώντας
κύρια τους λεγόμενους προσωκρατικούς φιλοσόφους, αλλά και το δάσκαλό του τον
Πλάτωνα, και προτείνει «την ατομική ιδιοκτησία
ως κάτι συμβατό με την ανθρώπινη φύση».[20] Την οποία βέβαια «ανθρώπινη φύση» ο ίδιος δεν θεωρούσε δεδομένη
και αναλλοίωτη, αλλά κοινωνικά επίκτητη και προϊόν της συνήθειας.[21] Η
αλήθεια είναι ότι δεν υπήρξε και δεν υπάρχει ποτέ και πουθενά μία δεδομένη, σταθερή
και αμετάβλητη, καλή ή κακή, ανθρώπινη φύση, αλλά ολόκληρη σειρά από ανθρώπινες
φύσεις. «Αυτό συμβαίνει γιατί η λεγόμενη ανθρώπινη φύση είναι ιστορική. Κάθε
κοινωνία κατασκευάζει τη δικιά της»,[22]
οπότε το πρόβλημα της ανθρώπινης φύσης είναι πρόβλημα καλής ή κακής κοινωνίας,
δηλαδή καλής ή κακής εξουσίας, αυτοπροσδιοριζόμενης-αυτεξούσιας κοινωνίας χωρίς
ανεξάρτητη εξουσία ή 
ετεροπροσδιοριζόμενης κοινωνίας από εξουσία Φόβου, καταπίεσης και
αλλοτρίωσης.[23]

Αυτές οι αναφορές στον Πλάτωνα
και στον Αριστοτέλη είναι ενδεικτικές για τον παραλογισμό της ατομικής
ιδιοκτησίας, για τη μεγάλη πληγή που άνοιξε η βίαιη καθιέρωσή της και για τις
τραγικές συνέπειες που θα έχει στη μετέπειτα πορεία της ανθρωπότητας, η οποία
θα περιδινείται γύρω από ατέλειωτες αιματηρές διαμάχες για την επέκταση του
ζωτικού χώρου των κατεχόντων, με σκοπό την αύξηση της ιδιοκτησίας και του
πλούτου των λίγων εξουσιαστών, την κατάκτηση ξένων χωρών και την υποδούλωση
ολόκληρων λαών.

Εκατόν πενήντα χρόνια μετά τον
Σόλωνα, οι Ρωμαίοι αντιγράφουν τις «μεταρρυθμίσεις» του και «με το νόμο της Δωδεκαδέλτου που για πρώτη
φορά δημοσιεύτηκε το 449 π.Χ. περιέχει τους κανόνες της κληρονομίας, όπως τότε
καθιερώθηκαν. Η ιδιοκτησία περνούσε για πρώτη φορά στα παιδιά».[24] Στις συνθήκες του ρωμαϊκού
δουλοκτητικού τρόπου παραγωγής και διανομής του κοινωνικού πλούτου, η ατομική
ιδιοκτησία έφτασε στα όρια του απόλυτου δικαιώματος όταν η γη περιήλθε στο
λεγόμενο dominium, «το υπέρτατο δικαίωμα, το δικαίωμα που δεν είχε άλλο
δικαίωμα πιο πάνω από αυτό, το δικαίωμα το οποίο νομιμοποίησε τα άλλα, ενώ το
ίδιο δεν είχε ανάγκη νομιμοποίησης»,[25]
γιατί ακριβώς το ιδιωτικό dominium πάνω στη γη είχε αποκτηθεί παράνομα και με
τη βία. «Ο όρος dominium, δηλαδή η κυριότητα, θεωρείται ότι αποτελεί
κατάλοιπο αυτής της συλλογικής ιδιοκτησίας της οικογένειας (domus = οίκος, οικογένεια), που κατέληξε να
εννοεί την ιδιοκτησία του αρχηγού του οίκου (dominus).
[…] Η έννοια της κυριότητας αποσαφηνίζεται
πλήρως, ως ιδιωτικό δικαίωμα που παρέχει πλήρη, άμεση και απόλυτη εξουσία επί
του πράγματος, καλούμενη dominium ex iure Quiritium».[26]

Η άσκηση τοκογλυφίας από την
πλευρά των πατρίκιων μεγαλογαιοκτητών προκάλεσε τη γρήγορη και βίαιη
απαλλοτρίωση των μικροϊδιοκτητών, που ευνοήθηκε και από τους αλλεπάλληλους
τοπικούς εμφύλιους πολέμους και τις εξεγέρσεις ενάντια στην κεντρική
αυτοκρατορική εξουσία. Αυτή η διαδικασία αναγκαστικής απαλλοτρίωσης προκάλεσε
υπερσυγκέντρωση της ατομικής ιδιοκτησίας και οδήγησε στο σχηματισμό όλο και
μεγαλύτερων γαιοκτησιών. Οι μεγάλες γαιοκτησίες, τα λατιφούντια, όμως, για να
μπορέσουν να αποφέρουν πλούτο στους ιδιοκτήτες τους, έπρεπε να δώσουν μεγάλες
ποσότητες προϊόντων για την αγορά, αλλά γι’ αυτό χρειάζονταν καλλιεργητές με
κίνητρα και όχι δούλους, πράγμα που αποτέλεσε και την αιτία της κατάρρευσης της
δουλοκτητικής κοινωνίας και το σταδιακό πέρασμα στον φεουδαρχικό τρόπο
παραγωγής, στη βάση της ημιδουλείας των δουλοπάροικων.

Η διαδικασία μετάβασης
συνοδεύτηκε από μεγάλες και διαρκείς κοινωνικές εντάσεις, εξαιτίας της
προλεταριοποίησης των πληβείων μικροϊδιοκτητών, που ανάγκασαν τη Ρώμη να
εκδώσει το 367 π.χ. τον «αγροτικό νόμο
περί μεγίστων ορίων ιδιοκτησίας», που καθιέρωνε πως «κανένας Ρωμαίος πολίτης δεν έχει το δικαίωμα να κατέχει περισσότερα
από 500 juggera [περίπου
600 στρέμματα] από την ιδιοκτησία του
κράτους (ager publicus)»[27] και παράλληλα
προέβλεπε τη διανομή κρατικής γης σε φτωχούς καλλιεργητές, χωρίς ωστόσο αυτή η
μεταρρύθμιση να τύχει ποτέ ευρείας εφαρμογής,[28] με
αποτέλεσμα τις αλλεπάλληλες αγροτικές εξεγέρσεις που καταστέλλονταν βίαια, ή
αναστέλλονταν με υποσχέσεις για αγροτικές μεταρρυθμίσεις, οι οποίες όμως δεν
γίνονταν ποτέ, αλλά κι αν γίνονταν, εφαρμόζονταν σε πολύ μικρή κλίμακα και για
σύντομο διάστημα.[29]
Κάτω από τέτοιες συνθήκες γινόταν όλο και περισσότερο φανερό πως η παλιά τάξη
πραγμάτων καταρρέει, αλλά και η νέα τάξη πραγμάτων, για να κυριαρχήσει, έπρεπε
στη θέση της παλιάς δουλείας να βάλει μια νέα, πιο αποτελεσματική, μορφή
δουλείας για τους απελεύθερους δούλους που έγιναν δουλοπάροικοι. Αυτή η νέα
μορφή δουλείας δεν έπρεπε να στηρίζεται στον άδικο νόμο και στην ωμή και φανερή
βία, αλλά στην «πίστη» και στην εθελοδουλεία, πράγμα που οι εξουσιαστικοί
κύκλοι το πέτυχαν σε συνεργασία με τα διάφορα σκοταδιστικά ιερατεία και τις
οργανωμένες και κρατικά αναγνωρισμένες θρησκείες, όπως λ.χ. ο
ιουδαιοχριστιανισμός της Ρώμης, που έκτοτε λειτουργούν ως ιδεολογικά στηρίγματα
και συνέταιροι της εκάστοτε εξουσίας.

*

Από την εμφάνιση της ατομικής ιδιοκτησίας μέχρι την
εμφάνιση του καπιταλισμού μεσολάβησαν περίπου δυό χιλιάδες χρόνια μεταμορφώσεων
και περιπετειών της ατομικής ιδιοκτησίας που καθόρισαν την πορεία και τις
περιπέτειες και συνεχίζουν να καθορίζουν, όσο ακόμα θα υπάρχει ατομική
ιδιοκτησία, την πορεία προς το σκοτεινό μέλλον της ανθρωπότητας ολόκληρης.