ΠΩΣ ΣΩΘΗΚΑΝ ΟΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ. Του Ευάγγελου Μαρουδή
Τέχνη, μια άγνωστη – απίστευτη ιστορία: Πώς σώθηκαν οι τοιχογραφίες του #Κόντογλου και των μαθητών του #Τσαρούχης και #Εγγονόπουλος.
Ο #ΕυάγγελοςΜαρουδής γράφει για το #enallaktikosgr
Στο γιατρό Διονύσιο Ίκκο οφείλεται σε μεγάλο βαθμό η σωτηρία των τοιχογραφιών του Φώτη Κόντογλου στο σπίτι της οδού Βιζυηνού, στην Κυπριάδου.
Το γεγονός παρέμεινε μυστικό, σύμφωνα με τη θέληση του γιατρού, και αποκαλύφθηκε από την κόρη του μεγάλου ζωγράφου, Δέσπω Μαρτίνου, στα εγκαίνια της έκθεσης «Εν Εικόνι Τυπούντες» που πραγματοποιήθηκε το 1995 στη Σχολή Μακτζώρτζ στη Ραφήνα από το Πνευματικό Κέντρο του δήμου, με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 100 χρόνων από τη γέννηση του Φώτη Κόντογλου.
Οι τοιχογραφίες στο σπίτι, που χτίστηκε πριν απ’ τον πόλεμο (1932) σε σχέδια του αρχιτέκτονα Κίμωνα Λάσκαρη, έγιναν από τον ίδιο τον Κόντογλου και τους νεαρούς τότε μαθητές του, Γιάννη Τσαρούχη και Νίκο Εγγονόπουλο.
Έτσι σε ένα από τα δωμάτια ο τοίχος χωρίστηκε με κοκκινόχρωμες ταινίες σε επιμέρους έργα, όπως συνέβαινε στην αγιογράφηση των ναών.
Με γαιώδη, παραδοσιακά χρώματα (ώχρες, σιένες, καστανά, κιννάβαρι) φτιάχτηκαν δύο λευκά, πτυχωμένα παραπετάσματα και από πάνω τους, σε στρογγυλά μετάλλια, ζωγραφίστηκαν ποιητές, συγγραφείς, φιλόσοφοι και ζωγράφοι.
Ανάμεσά τους ο Όμηρος, ο Πυθαγόρας, ο Ηρόδοτος ο Πλούταρχος, ο Πανσέληνος, ο Θεοφάνης, ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος.
Όλοι με ασκητική μορφή βυζαντινών αγίων. Δεξιά και αριστερά ο ήλιος και η σελήνη.
Κτητορική Επιγραφή
Οι υπόλοιπες σκηνές βγήκαν από τη φαντασία του Κόντογλου: “Ο ευτυχισμένος Κονέκ-Κονέκ”, “Οι Ολλανδοί” θαλασσοπόροι και οι “Ανθρωποφάγοι” της Καραϊβικής, ο “Κατακλυσμός” εμπνευσμένος από την αγιογραφία των Αγίων Σαράντα.
Αριστερά φτιάχτηκε ένας “Φακίρης της Ινδίας” ως ασκητής άγιος, ενώ ανάμεσα στις δύο πόρτες ένας “Αϊβαλιώτης καπετάνιος” και ένας “Άγριος της Ιάβας” με έναν “Άγριο της Βραζιλίας”, εξωτικά ζώα και ζωύφια.
Ηρόδοτος Διογένης – Κόντογλου οικία
Τα έργα όπως αναφέρεται στην επιγραφή κάτω από την εικόνα με την οικογένεια του ζωγράφου έγιναν «με το παλιό σύστημα που δουλεύανε οι μαστόροι της Ανατολής πλην σήμερα περιφρονημένο» επειδή «οι τωρινοί ανθρώποι χάσανε τη γεύση της απλής τέχνης».
Ιδέες έδωσαν ο αρχαιολόγος Ανδρέας Ξυγγόπουλος, ο ζωγράφος Κώστας Καργατσίδης και η συγγραφέας Έλλη Παπαδημητρίου, ενώ βοήθησε και ο πεθερός του Κόντογλου που από σεβασμό αναφέρεται πρώτος στην επιγραφή.
Οικία Κόντογλου – Κατακλυσμός
Οι ευτυχισμένες όμως στιγμές τέλειωσαν με τον πόλεμο.
Η οικογένεια Κόντογλου βρέθηκε σε δύσκολες μέρες καθώς οι παραγγελίες για καινούργια έργα έπαψαν σχεδόν.
Ο ζωγράφος ζητούσε μάταια την αμοιβή του για τις τοιχογραφίες που έφτιαξε στο δημαρχιακό μέγαρο της Αθήνας.
«Με κοροϊδεύουν» έγραψε στο πακέτο των τσιγάρων του.
Δημαρχείο – Λεπτομέρεια
Δημαρχείο – Πυθαγόρας
Δεν είχε χρήματα ούτε για μουσαμά, έτσι κατέστρεψε ένα μεγάλο έργο με τους άθλους του Θησέα για να ζωγραφίσει κάποιο πορτρέτο που του παράγγειλαν.
Τελικά αναγκάστηκε να βάλει ενέχυρο το σπίτι για ένα σακί αλεύρι παίρνοντας δάνειο από ένα φίλο.
Αλλά και ο φίλος πτώχευσε σε λίγο κι έτσι το σπίτι πέρασε στην κυριότητα ενός μαυραγορίτη από τη Θήβα.
Οικία Κόντογλου – Οι Έλληνες προσκυνούν τα είδωλα
Η οικογένεια Κόντογλου μετακόμισε αναγκαστικά σε ένα γκαράζ παραδίπλα, στην οδό Γαβριηλίδου, και εκεί έζησε τα επόμενα χρόνια.
Ο μαυραγορίτης, όταν κάποιος του σφύριξε πως μπορεί να πάρει το σπίτι ο δήμος για να το κάνει μουσείο επειδή τα έργα στους τοίχους ήταν «σαν εκείνα του δημαρχείου», πήρε λαδομπογιά και κάλυψε τις τοιχογραφίες.
Οικία Κόντογλου – Όμηρος, Πυθαγόρας
Χάρη σε ένα νόμο μετά τον πόλεμο, σύμφωνα με τον οποίο οι ιδιοκτησίες επανέρχονταν στους παλαιούς ιδιοκτήτες με την ίδια ονομαστική αποζημίωση που είχαν πωληθεί, ο Κόντογλου πήρε το σπίτι του πίσω.
Προσπάθησε να βγάλει τη λαδομπογιά αλλά μαζί με το χρώμα έφευγε και ο σοβάς που περιείχε τις τοιχογραφίες.
Σταμάτησε απογοητευμένος.
Κρέμασε πίνακες και φωτογραφίες στους τοίχους και έζησε έτσι μέχρι το θάνατό του το 1965.
Οικία Κόντογλου – Φακίρης της Ινδίας
Σίνης ο πιτυοκάμπτης – Η εικόνα που πήρε τον μουσαμά
Λίγα χρόνια αργότερα ανακαλύφθηκε μία μέθοδος που μπορούσε να καθαρίσει τις λαδομπογιές χωρίς να καταστρέφονται οι τοιχογραφίες.
Η Δέσπω Μαρτίνου, η μοναχοκόρη του Κόντογλου, ανέφερε το γεγονός αυτό σε μια συνέντευξή της, αποκαλύπτοντας ότι πρόκειται για πανάκριβη μέθοδο, την οποία όμως η οικογένειά της δεν είχε τους οικονομικούς πόρους να καλύψει.
Λίγες μέρες αργότερα δέχθηκε ένα τηλεφώνημα από τον ενδοκρινολόγο Διονύσιο Ίκκο.
Ο γιατρός την παρακάλεσε να περάσει από το ιατρείο του.
Τζων Αλεβιζάτος, Φώτης Παυλάτος, Ελένη Θωμοπουλου, Διονύσιος Ίκκος
Ο Διονύσιος Ίκκος (1921-1993) θεωρείται από τους πρωτοπόρους της Ενδοκρινολογίας στη χώρα μας.
Αριστούχος του Πανεπιστημίου Αθηνών (1944) ειδικεύτηκε στη Στοκχόλμη όπου ολοκλήρωσε τη διατριβή και από το 1961 ως το 1983, που συνταξιοδοτήθηκε, ήταν διευθυντής της Ενδοκρινολογικής Μονάδας του Ευαγγελισμού την οποία οργάνωσε και αναβάθμισε σε Κλινική.
Όταν τον επισκέφτηκε η κόρη του Κόντογλου, της είπε ότι θα ήθελε να αναλάβει ο ίδιος το κόστος του καθαρισμού των τοιχογραφιών του πατέρα της.
Δέσπω 2η από αριστερά, Μαρία 3η, Φώτης 4ος
- «Θα μου φέρνεται κάθε εβδομάδα τα τιμολόγια του συνεργείου και εγώ θα σας δίνω τα χρήματα. Υπό μία προϋπόθεση: Ότι δεν θα αναφέρετε τίποτα όσο ζω. Μετά, πράξετε όπως νομίζετε».
- «Μα γιατί το κάνετε αυτό γιατρέ;»
- «Επειδή ο Κόντογλου ήταν πνευματικός αδελφός μου. Στο κομοδίνο, δίπλα στο κρεβάτι μου, υπάρχει πάντα ένα βιβλίο του. Αν δεν διαβάσω Κόντογλου κάθε βράδυ, είναι αδύνατο να ηρεμήσω και να κοιμηθώ ήσυχος».
Η Δέσπω και ο πατέρας της
Η Δέσπω Κόντογλου-Μαρτίνου ήταν φίλη και ασθενής μου.
Υπήρξα οικογενειακός γιατρός και φίλος του Γιάννη Μαρτίνου και των δύο γιων του, Πάνου και Φώτη, με τους οποίους είμαι συνομήλικος.
Όταν ανέφερα στη Δέσπω τη διάθεσή μου να οργανώσουμε Έκθεση για τον Κόντογλου στους χώρους της Σχολής που έχει ιδρύσει η γυναίκα μου, Τίνα Μακτζώρτζ, στη Ραφήνα, μου αποκάλυψε την ευγενική πράξη του Ίκκου.
Διονύσιος Ίκκος -Ευαγγελισμός
Στην εκδήλωση η Δέσπω μίλησε πρώτη φορά για την ιστορία αυτή.
Νομίζω ότι χρειάζεται να την υπενθυμίσουμε τιμώντας τη μνήμη όλων εκείνων που με τον τρόπο τους υπηρέτησαν το έργο του μεγάλου ζωγράφου και συγγραφέα Φώτη Κόντογλου.
Όμηρος, Κόντογλου – Δημαρχείο Αθηνών
Οι τοιχογραφίες αποτοιχισμένες πλέον με χορηγία των αδελφών Βασίλη και Νίκου Γουλανδρή (στη μνήμη του αδελφού τους Κωνσταντίνου) βρίσκονται στην Εθνική Πινακοθήκη.
Τα εγγόνια του, Πάνος και Φώτης Μαρτίνος, έχουν δωρίσει το αρχείο του στο Βυζαντινό Μουσείο.
Τα βιβλία του συνεχίζουν να ανατυπώνονται από τις εκδόσεις «Αστήρ» των αδελφών Παπαδημητρίου.
Ευάγγελος Μαυρουδής
30/3/2017
