Τον περασμένο Ιούλιο βρέθηκα στην Σάμο για ένα συνέδριο. Θέλησα να μείνω
παραπάνω για να γνωρίσω το νησί. Το «προσφυγικό» ήταν στα χείλη όλων, στο λιμάνι, στα καφενεία, στις παραλίες.
Στην αρχή είχα ανοίξει τα αυτιά μου να ακούσω και να καταλάβω όσο μπορώ καλύτερα.
Προς το τέλος της διαμονής μου, και ειδικά μετά την γνωριμία με τεράστιο (στην ψυχή) ψαρά που χρόνια τώρα, σε αντίθεση με πολλούς …λαθρομάχους, ζούσε με τους πρόσφυγες στην θάλασσα όπως το ψάρι στο νερό, μού έφταναν δυο-τρεις υποκλαπείσες λέξεις, όπως «τρομοκράτες», «ισλαμιστές», «φιλοξενία», για να μπουκάρω στην κουβέντα ως… Ρουβίκωνας εν υαλοπωλείω.
Παρομοίως, στην αμμώδη παραλία της Χρυσής Αμμου, υπέκλεψα διπλανή συζήτηση μεταξύ νεαρού ζευγαριού από τις Κάτω Χώρες (όπως έμαθα μετά) και …Αιλινείδος κατέχουσας σπαστά – εώς σπαστικά – αγγλικά, χρυσά βαμμένα μαλλιά, και χρυσαυγίτικα μυαλά.
Η εν λόγω κυρία ξεσπάθωνε εναντίον των προσφύγων ως βιαστών, κλεπτών και πασών εγκληματιών, το δε ολλανδέζικο ζευγάρι – αποτελούμενο από λευκή κοπέλα και ψηλόν μελαμψόν παλικάρι – άκουγε εμβρόντητον περί ελληνικής φιλοξενίας (την οποία τα σπαστά αγγλικά – και η θεία δίκην – την έκαναν hostile αντί hospitable) και – θου κύριε! – μουσουλμανικής απανθρωπιάς.
Σηκώθηκα από την σεζλόνγκ κράζοντας «βοήθεια βοήθεια, δυο μουσουλμάνες μού έκλεψαν τις κόρες» με παρατεταμένο τον δείκτη προς την σύντροφό μου και την αδερφή της – σουνίτισσες από τον Λίβανο – που μόλις είχαν βάλει τις δίδυμες μπέμπες στο νερό.
Η χρυσομαλλούσα σοκαρίστηκε, αλλά δεν πτοήθηκε – ποιός είπε ότι το χιούμορ πιάνει σε τέτοιο κόσμο;
Εχασε το φώς της ωστόσο όταν σηκώθηκε ο γεροδεμένος μελαμψός νεαρός δηλώνοντας …μουσουλμάνος. «Εσύ είσαι από τους καλούς» του είπε, μαζεύοντας τα κουβαδάκια της για άλλη παραλία.
Ο Ολλανδοαιγύπτιος με πλησίασε, συστήθηκε και με ευχαρίστησε. Κουνήσαμε το κεφάλι για την άγνοια (κινδύνου) μερικών, γελάσαμε με τις προτροπές της κυρίας να δοκιμάσει «ελληνικό φαγητό» όπως τον μουσακά (moussaq’a στα αραβικά σημαίνει «σερβίρεται κρύο»), την γιαουρτλού και το κεμπάπ, και μιλήσαμε αρκετή ώρα για την σύνδεση του προσφυγικού με την (δυτική) πολεμική βιομηχανία.
Στο τέλος συμφωνήσαμε ότι μια δίκαιη κι άμεσα εφαρμόσιμη λύση είναι οι χώρες που πουλάνε όπλα να πληρώνουν πχ. 50% φόρο για την αντιμετώπιση της προσφυγικής κρίσης.
Χωρίσαμε με αγκαλιές, αλλά το «εσύ είσαι από τους καλούς» ηχούσε ακόμα στο μυαλό μου. Συνειδητοποίησα ότι, όπως κι άλλες στιχομυθίες στο νησί, κι αυτή ανέδειξε ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο. Κύριο χαρακτηριστικό του η αλλαγή αναλυτικού πλαισίου της συζήτησης για την Μεσόγειο από την γεωπολιτική (πολιτική ανάλυση με βάση την διεθνή γεωγραφία) στην «γεω-ηθική».
Εισάγω τον νεολογισμό για να ορίσω μια σχετικά νέα κυριαρχούσα αντίληψη, σύμφωνα με την οποία γεωπολιτικά μεγέθη, φαινόμενα, γεγονότα αναλύονται κατεξοχήν με όρους ηθικούς ή μάλλον ηθικοπλαστικούς.
Ως αποτέλεσμα, οι κύριοι χαρακτήρες του προσφυγικού, οι ίδιοι οι πρόσφυγες, οι αλληλλέγυοι, οι διακινητές, η Φρόντεξ, ο Σαλβίνι, η Γερμανίδα καπετάνισσα,
αναδύονται ως πρωταγωνιστές σε μια βαθιά ηθοπλαστική ιστορία στην οποία, ανεξάρτητα από ποια μεριά είσαι, το κύριο χαρακτηριστκό της είναι η σύγκρουση του Καλού με το Κακό.
Το γεωγραφικό πλαίσιο της θάλασσας, όπου εθνικά σύνορα είναι κυριολεκτικά ρευστά, υποβιβάζει το ενίοτε Κράτος από απόλυτο ηγεμώνα σε άλλον ένα χαρακτήρα ηθικού τύπου.
Η γεωηθικοποίηση της θάλασσας κάνει τους άλλους ανήθικους, απάνθρωπους, αδίστακτους, και ανάγει τους «δικούς μας» σε αγνούς, ανιδιοτελείς, ασπίλωτοους. Δεν χρειάζεται ελπίζω να ξεκαθαρίσω ποιοί είναι οι «καλοί» που συμπαθώ, αλλά δεν είναι αυτό το ζήτημα εδώ.
Το θέμα είναι ότι η γεω-ηθικοποίηση της θάλασσας ανοίγει τον δρόμο
– στην απολιτικοποίηση και τελικά την σχετικοποίηση του πολέμου ως θεόφερτη τραγωδία κι όχι ως δημιούργημα ανθρώπων, κρατών και βιομηχανιών,
– την διαλεκτική αλληλοσυμπλήρωση των καλών με τους κακούς σε μια ηρωική χορογραφία με φόντο την θάλασσα,
– στην αντικατάσταση της άτεγκτης ιστορικής αλήθειας για τον Παγκόσμιο Νότο (αποικιοκρατία, ιμπεριαλισμός, μεταμοντέρνοι πόλεμοι) με δακρύβρεχτες ή οργισμένες εκκλήσεις στο θυμικό του Παγκόσμιου Βορρά,
– την ανάδειξη ηθικοπλαστικών ηρώων (γκούγκλαρε white savior complex), που εφησυχάζουν την δυτική χριστιανική συνείδησή μας, και
– την μετατροπή των προσφύγων σε ασπρόμαυρα ηθικολογικά εκκρεμή, χωρίς ιστορία, άβουλα θύματα ή κακόβουλοι θύτες ανάλογα σε ποια μεριά κάθεσαι.
Ποιά είναι η κατάλληλη αντιμετώπιση της διογκούμενης γεω-ηθικοποίησης της
θάλασσας;
Κι αυτό το απάντησε η Σάμος. Σε μια παρόμοια κουβέντα για πρόσφυγες – στην ταβέρνα αυτή την φορά – ο νεαρός σερβιτόρος απαίτησε να «μείνουν στην χώρα τους να πολεμήσουν» για να πάρει την πληρωμένη απάντηση από τον γέρο καπετάνιο ότι και οι «δικοί σου γονείς έγιναν πρόσφυγες στην Τουρκία στον (δεύτερο παγκόσμιο) πόλεμο».
Σαν άλλοι καπετάνιοι στην ταβέρνα, οφείλουμε να προσεγγίσουμε το προσφυγικό με όρους ιστορικής αλήθειας – παγκόσμιας και τοπικής – και σίγουρα όχι δυτικής φιλανθρωπίας. Αυτό σημαίνει ότι η προσφυγιά είναι ανθρώπινη όσο και η νοσταλγία. Οτι κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να δηλώσει με συνέπεια «γηγενής».
Ειδικά στην γειτονιά μας, όλοι είμαστε πρόσφυγες, μια, δυο, τρεις γενιές πίσω το πολύ. Αλλωστε η ίδια η Σάμος – όπως πολλά νησιά μας – ξανακατοικήθηκε από πρόσφυγες που τους έφερε ο Σουλτάνος και τους έδωσε φοροαπαλλαγές για να μείνουν και να μεγαλουργήσουν.
Αυτό σημαίνει ακόμα ότι η Ευρώπη έχει ιστορικό χρέος να υποδεχτεί, περιθάλψει και ενσωματώσει πρόσφυγες όχι μόνο γιατί τα όπλα της (ξε)κινούν πολέμους σε όλο τον Παγκόσμιο Νότο, αλλά και γιατί η ίδια έστειλε πρόσφυγες σε όλον τον κόσμο.
Ωστόσο, σε αντίθεση με τους τωρινούς πρόσφυγες που ζητούν άσυλο, οι δικοί της κατέλαβαν χώρες, κατέσφαξαν ιθαγενείς, κατάκλεψαν ηπείρους χωρίς φόβο και με πολύ βίαιο πάθος.
Ο πλούτος της Ευρώπης είναι και αποτέλεσμα της μετατροπής της προσφυγιάς σε κατάκτηση και αποικιοκρατία – στην Αμερική, Αυστραλία, Νότια Αφρική και Παλαιστίνη. Και για αυτό ωφείλει να τον μοιραστεί.
Τέλος, σαν τον φίλο τουρίστα στην παραλία, οφείλουμε να συνδέσουμε το προσφυγικό με την βιομηχανία του πολέμου, η οποία ειδικά στην Μέση Ανατολή καταπίνει χώρες, πληθυσμούς και πολιτισμούς ξερνώντας ρατσισμό, άγνοια και μίσος.
Αυτό σημαίνει ότι η Ευρώπη και η Δύση γενικότερα οφείλουν να πληρώσουν για την αντιμετώπιση του προσφυγικού με όρους που δεν αναπαράγουν την πολεμική της βιομηχανία στα σύνορα, θαλάσσια ή χερσαία, και που τελικά στρατιωτικοποιούν την θάλασσα, σπέροντας φόβο στον ντόπιο και θάνατο στον προσφυγικό πλυθυσμό.
Αντίθετα, η αναδιανομή του πλούτου πρέπει να γίνει με όρους αποικιοκρατικών αποζημιώσεων, κατάργησης του τριτοκοσμικού χρέους, οικονομικής δικαιοσύνης και φορολογίας στα πολεμικά κέρδη.
Η γεωηθικοποίηση απογυμνώνει την ηθική υπόσταση της πολιτικής απομονώνοντάς την σε άτομα-σύμβολα του Καλού ή του Κακού.
Η ιστορική, ανθρωπολογική, πολιτική ανάλυση της προσφυγιάς, αντίθετα, υποτάσσει την ηθική στο πλαίσιο δυνάμεων, κοινωνιών, ανθρώπων εν κινήσει.
