Συναλλαγές χωρίς ευρώ σε καιρό κρίσης: σύμπτωση, συνάφεια ή πρόκληση; Της Ειρήνης Σωτηροπούλου

Ειρήνη Σωτηροπούλου 

Διδάκτωρ

Τμήμα Οικονομικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Κρήτης

irene.sotiropoulou@gmail.com 

Όπως κάθε συντάκτης και πολιτικός γνωρίζει στην εποχή των μέσων μαζικής ενημέρωσης, η “κρίση” είναι καλή αντιγραφή… Σε μπερδεμένες και ανήσυχες κοινωνίες όπου η επανάσταση φαίνεται απίθανη, αλλά η ένταση είναι γεγονός (και  μύθος) της ζωής, η [κρίση] κατηγοριοποιεί, κολακεύει και παρηγορεί.

 Οι όροι χρησιμοποιούν αυτούς που τους χρησιμοποιούν άκριτα, και η “κρίση” είναι μια λέξη μόνο, με όχι περισσότερη ή λιγότερη πραγματικότητα σε σχέση με άλλες λέξεις.

                                                                  Randolph Starn, 1971.

1. Εισαγωγή 

Όταν ξεκίνησα επίσημα το διδακτορικό μου με τίτλο “Δίκτυα ανταλλαγής και παράλληλα νομίσματα: Θεωρητικές προσεγγίσεις και το παράδειγμα της Ελλάδας”, ήταν Φεβρουάριος 2009. Πριν από την ημερομηνία αυτή, η ερευνητική πρόταση είχε προετοιμαστεί από το φθινόπωρο του 2008, στην πραγματικότητα, αμέσως μετά τη διάλυση της διεθνούς χρηματοπιστωτικής κρίσης. Εκείνη την εποχή, θα ήταν αδύνατο να προβλέψει κανείς την ανάπτυξη και την επέκταση της δραστηριότητας αυτής τα επόμενα τρία χρόνια. Η ερευνητική πρόταση υποβλήθηκε στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης στα μέσα Δεκεμβρίου του 2008 περιλαμβάνονται μόνο δύο (!) περιπτώσεις προς μελέτη: Το (διπλό) δίκτυο ανταλλαγής Πελίτι και την Τράπεζα Χρόνου Αθήνας, που ήταν το μόνο υπάρχον παράλληλο νόμισμα στην Ελλάδα εκείνη την εποχή. Αμέσως μετά την συνέντευξη της Επιτροπής ώστε να εγκριθεί το διδακτορικό πρόγραμμα, ανακοινώθηκε η πρωτοβουλία του Οβολού, που τώρα είναι ίσως το σπουδαιότερο παράλληλο νόμισμα σε λειτουργία την Ελλάδα. Ήταν προφανές ότι η έρευνα επρόκειτο να γίνει όχι μόνο σε ένα εντελώς νέο πεδίο, αλλά και ότι η ερευνήτρια επρόκειτο να μελετήσει τη δραστηριότητα ενώ η τελευταία δημιουργείτο. 

Με όρους κοινωνικής έρευνας, αυτή θα μπορούσε να είναι η ονειρεμένη χρονική στιγμή για κάθε ερευνητή. Για έναν φοιτητή βέβαια, ήταν κάτι περισσότερο από περιπέτεια. Εκτός από τις δυσκολίες που είχα να αντιμετωπίσω λόγω των ιδιαιτεροτήτων του θέματος, χρειαζόταν επίσης να ασχοληθώ με μια ερώτηση που ειδικά το τελευταίο έτος της έρευνας, από το 2011 και μετά, ρωτήθηκε ξανά και ξανά από πολλούς ανθρώπους γύρω μου.

Συνδέεται αυτή η οικονομική δραστηριότητα όπου οι άνθρωποι συναλλάσσονται μεταξύ τους χωρίς να χρησιμοποιούν το ευρώ, με κάποιον τρόπο με την χρηματοπιστωτική και οικονομική κρίση που επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τον ελληνικό λαό, ιδίως από το 2009 και μετά;

Λοιπόν, η μόνη πραγματική απάντηση που μπορώ να δώσω, εξακολουθεί να είναι η απογοητευτική: “δεν ξέρουμε”. Ωστόσο, κανείς δεν μπορεί να είναι ευχαριστημένος με μια τέτοια απάντηση, ούτε κι εγώ είμαι, όχι μόνο επειδή έχω απογοητεύσει τους ερωτώντες, αλλά κυρίως γιατί οπωσδήποτε θα ήθελα να έχω μια καλύτερη απάντηση από αυτήν.

Η παρούσα εργασία γράφτηκε ακριβώς για να παρουσιάσω την αναζήτησή μου  αναφορικά με την πιθανή σχέση που υπάρχει μεταξύ της δραστηριότητας που μελετώ στη διατριβή μου και της οικονομικής και χρηματοπιστωτικής κρίσης στην Ελλάδα. Στην πραγματικότητα, δεν υπάρχει συγκεκριμένη απάντηση, ή, τουλάχιστον, δεν μπόρεσα να βρω μια ικανοποιητική απάντηση. Από την άλλη πλευρά, η δική μου έρευνα έδειξε ότι ακόμη και το παραπάνω ερώτημα έχει τεθεί κατά τρόπο εσφαλμένο και δεν μπορεί παρά να μας οδηγήσει σε λάθος μελέτη, λάθος συμπεράσματα, ή εν τέλει σε καμία απάντηση.

Τα κριτήρια που χρησιμοποιήθηκαν για να συμπεριλάβω ένα φαινόμενο στο αντικείμενο της έρευνας ήταν: Ι) οι συναλλαγές πραγματοποιούνται χωρίς την χρήση οποιουδήποτε τύπου χρήματος ή το νόμισμα που χρησιμοποιείται στις συναλλαγές δεν είναι επίσημο, π.χ. δεν δημιουργείται από κάποια κρατική αρχή, ΙΙ) οι συναλλαγές, ακόμα και εκείνες όπου οι άνθρωποι δίνουν πράγματα δωρεάν, δεν πραγματοποιούνται στα πλαίσια φιλανθρωπίας, ΙΙΙ) οι συναλλαγές δεν  πραγματοποιούνται ανάμεσα σε φίλους ή συγγενείς λόγω της σχέσης συγγένειας ή φιλίας.

Για τους σκοπούς της ανάλυσης μόνο, έχω διακρίνει τα σχήματα που μελετώ σε τέσσερις κύριες κατηγορίες: παράλληλα νομίσματα, δίκτυα ανταλλαγής, χαριστικά παζάρια και δίκτυα, και ιδιότυπα συστήματα. Με τον όρο “παράλληλα νομίσματα”, εννοώ τα νομίσματα που δημιουργούνται από τους ίδιους τους χρήστες, με εικονική ή ακόμη και με υλική μορφή, τα οποία χρησιμοποιούνται ως λογιστικές μονάδες από τα μέλη για να πραγματοποιήσουν τις συναλλαγές τους στο πλαίσιο των σχημάτων αυτών. Υπάρχουν αρκετά παράλληλα νομίσματα αυτή τη στιγμή στην Ελλάδα, εκτός από την Τράπεζα Χρόνου της Αθήνας την οποία διαχειρίζεται το ελληνικό παράρτημα του Δικτύου Γυναικών Ευρώπης: το νόμισμα Οβολός, που καλύπτει ολόκληρη τη χώρα, η Τοπική Εναλλακτική Μονάδα (TEM) στη Μαγνησία, η Τοπικές Εναλλακτικές Μονάδες στην Κέρκυρα, στα Χανιά και στη Ροδόπη, το Καερέτι στην Ιεράπετρα, το νόμισμα Ήλιος στην Πιερία και το νόμισμα Φασούλι στην Αθήνα ή, η Τράπεζα Χρόνου την οποία διαχειρίζεται ο Δήμος Αγίας Βαρβάρας Αττικής.  

Με τον όρο «δίκτυα ανταλλαγής», εννοώ όλες αυτές τις πρωτοβουλίες τα μέλη των οποίων πραγματοποιούν συναλλαγές χωρίς τη χρήση οποιασδήποτε λογιστικής μονάδας. Ονομάζοντας αυτή τη δραστηριότητα απλά ως αντιπραγματισμό μπορεί να μην είναι ακριβές, ειδικά επειδή σε αρκετά δίκτυα ανταλλαγής, ιδίως στα ειδικευμένα για τη διατήρηση και διάδοση των παραδοσιακών ποικιλιών και οικόσιτων ειδών, δίνουν επίσης παραδοσιακούς σπόρους δωρεάν ή με έναν χαλαρό διακανονισμό ότι ο δέκτης θα δώσει (σε άλλους) δωρεάν παραδοσιακούς σπόρους μετά την επόμενη συγκομιδή. Μερικά παράλληλα νομίσματα τα διαχειρίζονται σχήματα που ονομάζονται “δίκτυα ανταλλαγής» ή «δίκτυα συναλλαγών”, αλλά εγώ προτιμώ να τα κατατάσσω στην κατηγορία των νομισμάτων, ακριβώς για να γίνεται σαφέστερη η ανάλυση. Εκτός από το διπλό δίκτυο Πελίτι (ένα για γενικές ανταλλαγές και ένα  σχετικά με παραδοσιακές ποικιλίες και οικόσιτα ζώα), υπάρχουν και πολλά άλλα: το δίκτυο Λόγω Τιμής στην Αττική, το Δίκτυο Ανταλλαγής Εργασίας και Προϊόντων του Εναλλακτικού Εργαστηρίου Κέρκυρας, το δίκτυο ανταλλαγών Σπόρι στη Λήμνο, και διάφορα δίκτυα ανταλλαγών ή ομάδες για την διάσωση και διάδοση των παραδοσιακών ποικιλιών, όπως η ομάδα του Συλλόγου Προστασίας Περιβάλλοντος Κέρκυρας, οι ομάδες στην Αίγινα, τα Χανιά, τη Λέσβο ή την περιοχή του Αμβρακικού. 

Ο όρος «χαριστικό-ανταλλακτικό παζάρι» είναι αυτός που χρησιμοποιείται για παζάρια, όπου οι άνθρωποι μπορούν να φέρουν τα πράγματα (ρούχα, μικροσυσκευές, υποδήματα, παιχνίδια, βιβλία, CD, έπιπλα, κ.λπ.) για να τα ανταλλάξουν ή απλά να τα χαρίσουν και να λάβουν ό,τι πιστεύουν ότι είναι χρήσιμο για αυτούς. Για τους σκοπούς της ανάλυσης και πάλι, έχω διακρίνει τα χαριστικά παζάρια σε μόνιμα, τακτικά και κατά περίπτωση, ανάλογα με το αν έχουν κάποιο συγκεκριμένο χώρο, όπου ο καθένας μπορεί να δίνει και να παίρνει πράγματα δωρεάν, ή εάν τα παζάρια επαναλαμβάνονται τα παζάρια στην ίδια περιοχή, ακόμη και αν αυτό δεν είναι σε αυστηρά προγραμματισμένη βάση. Αυτήν την εποχή υπάρχουν οκτώ μόνιμα χαριστικά παζάρια, δύο περισσότερες από ό,τι υπήρχαν πριν από ένα χρόνο: ένα στην Αθήνα (το χαριστικό παζάρι του Σκώρου, το πρώτο που δημιουργήθηκε στην Ελλάδα), δύο στη Θεσσαλονίκη, και το υπόλοιπα στα Χανιά, στην Κέρκυρα, στη Ρόδο και ένα νέο στην Ιεράπετρα, στο πλαίσιο του τοπικού νομίσματος. Τα τακτικά χαριστικά παζάρια είναι πολύ περισσότερα και ακόμη νέα παζάρια διοργανώνονται σε όλη τη χώρα, είτε ως μεμονωμένες εκδηλώσεις είτε στο πλαίσιο μιας ευρύτερης διοργάνωσης. 

Τα χαριστικά δίκτυα είναι μόνο στο διαδίκτυο, τα μέλη τους κοινοποιούν όταν θέλουν να δώσουν κάτι δωρεάν ή, όταν χρειάζονται κάτι που θα μπορούσε να είναι διαθέσιμο αλλά δεν έχει ακόμα ανακοινωθεί στο διαδίκτυο, και λαμβάνουν αμέσως ειδοποιήσεις όταν κάτι διατίθενται από οποιοδήποτε μέλος του δικτύου. Υπάρχουν τρία μόνο χαριστικά δίκτυα στην Ελλάδα, και όλα καλύπτουν ολόκληρη τη χώρα: το δίκτυο Freecycle Greece, το Χάρισέ-το και το Δώσε-Πάρε. 

Υπάρχουν επίσης διάφορα ιδιότυπα σχήματα, που δεν μπορούν να ενταχθούν στις προαναφερόμενες κατηγορίες: οι καλλιτεχνικές κολλεκτίβες Τράπεζα Τέχνης (ArtBank) και Lathos, οι οποίες εργάζονται σχετικά με τους εναλλακτικούς τρόπους συναλλαγών και το Money Back System κυρίως στην Κρήτη, αλλά και στις περιοχές της Θεσσαλονίκης και της Αττικής. Υπάρχουν φυσικά, πολλές ομάδες που διοργανώνουν συλλογικές κουζίνες και συλλογικές καλλιέργειες σε αστικές περιοχές ή στην ύπαιθρο, αλλά αυτές οι ομάδες έχουν εξαιρεθεί από το πεδίο της έρευνας, καθώς όλη αυτή η δραστηριότητα αξίζει ένα ξεχωριστό ερευνητικό έργο.

3. Τάσεις στην μελετώμενη δραστηριότητα από το φθινόπωρο 2008 και έπειτα 

Τα σχήματα έχουν αυξηθεί σε απόλυτους αριθμούς από τον Οκτώβριο του 2008. Όπως έχω ήδη αναφέρει, η ερευνητική πρόταση περιελάμβανε μόνο δύο σχήματα και την ίδια εποχή (Οκτώβριος 2008) υπήρχαν και τα δύο χαριστικά δίκτυα, Freecycle Greece και Χάρισέ-το, και το μόνιμο χαριστικό-ανταλλακτικό παζάρι του Σκώρου στο κέντρο της Αθήνας. Αυτά προστέθηκαν στο ερευνητικό έργο την άνοιξη του 2009, όταν αποφασίστηκε ότι θα ήταν αδύνατο να μελετήσει κανείς τις ανταλλαγές και τα αχρήματα σχήματα χωρίς να διερευνήσει τα χαριστικά παζάρια και δίκτυα. Επομένως,  θα μπορούσε κανείς να πει ότι τον Οκτώβριο του 2008 υπήρχαν μόνο πέντε σχήματα και αυτά ήταν ποικίλης δομής και χαρακτήρα. 

Τον Αύγουστο 2011, όταν ετοίμασα το ερωτηματολόγιο της έρευνας, αυτό ενσωμάτωσε έναν κατάλογο των ήδη λειτουργούντων σχημάτων τα οποία ήταν είτε δίκτυα ανταλλαγής, είτε χαριστικά δίκτυα είτε δίκτυα παράλληλων νομίσμάτων. Ο κατάλογος περιείχε δεκαοκτώ (18) σχήματα χωρίς να περιλαμβάνονται σε αυτόν οι ιδιότυπες πρωτοβουλίες και τα χαριστικά παζάρια. Έτσι, αν προσθέσουμε σε αυτόν τον αριθμό τα τρία (3) ιδιότυπα σχήματα και τα πέντε (5) τότε μόνιμα χαριστικά  παζάρια [πόσο μάλλον τα τακτικά παζάρια] και χωρίς να προσθέσουμε τα σχήματα που ήταν σε φάση οργάνωσης ή μόλις είχαν ξεκινήσει το φθινόπωρο του 2011 (όταν το ερωτηματολόγιο διανεμήθηκε σε όλα τα σχήματα και σε πολλούς περισσότερους ανθρώπους που πιθανόν ήταν πλησίον αυτών), μπορεί να πει κανείς ότι είχαμε είκοσι έξι (26) σχήματα που λειτουργούσαν πραγματικά στις αρχές του φθινοπώρου του 2011. Μια απόλυτη αύξηση κατά πέντε φορές ή περισσότερο [καθώς τώρα που γράφω αυτήν την εργασία (Φεβρουάριος 2012), νέα συστήματα έχουν ήδη αρχίσει να λειτουργούν], εντός τριών ετών δεν είναι ένα φαινόμενο που μπορεί κανείς να παραβλέψει. 

Από την άλλη πλευρά, υπάρχει αύξηση της συμμετοχής και σε απόλυτους αριθμούς της συμμετοχής στα περισσότερα σχήματα. Δεδομένου ότι τα περισσότερα συστήματα έχουν ιδρυθεί εντός των τελευταίων τριών ετών, τα μέλη τους είναι … νέα μέλη ούτως ή άλλως. Θέλω να πω, μπορούμε μόνο να γνωρίζουμε για το Πελίτι και Τράπεζα Χρόνου της Αθήνας, αν έχουν αυξηθεί τα μέλη τους από το 2009 και μετά. Ακόμα και αν μετράμε μόνο τα μέλη Πελίτι τα οποία αποδέχονται ότι τα δεδομένα τους δημοσιεύονται στο διαδίκτυο, μπορούμε να δούμε ότι αρκετά νέα μέλη έχουν προστεθεί από το 2009. Το ίδιο συνέβη με την Τράπεζα Χρόνου Αθήνας. Ειδικά για το σχήμα αυτό, δεδομένου ότι είμαι μέλος της … από την πρώτη πρόσκληση για τη συμμετοχή το φθινόπωρο του 2005, μπορώ να πω ότι δεν αυξήθηκαν μόνον τα μέλη τους τα τελευταία χρόνια (2010-2011), αλλά και ότι κατάφεραν να το κάνουν αυτό, παρά το γεγονός ότι πολλά παλαιά μέλη είχαν αλλάξει γνώμη ή διαθεσιμότητά να συμμετάσχουν πλέον. Από το φθινόπωρο του 2011, οι αιτήσεις συμμετοχής είναι τόσο πολλές,  ώστε η Τράπεζα Χρόνου προσπαθεί να δημιουργήσει κόμβους χρονοτράπεζας σε διάφορα σημεία της ευρύτερης περιοχής των Αθηνών ώστε να είναι σε θέση να διευκολύνει τις συναλλαγές και την καλύτερη διαχείριση των συναλλαγών.

Τα μέλη στα περισσότερα σχήματα ανέρχονται σε εκατοντάδες ή χιλιάδες – και προς το παρόν, λόγω της σύντομης χρονικής περιόδου που τα μελετούμε, δεν υπάρχει τρόπος να γνωρίζουμε αν αυτοί οι αριθμοί συμμετοχής θα αντανακλούν την πραγματική δραστηριότητα σε ένα χρόνο από τώρα. Ωστόσο, δείχνει ότι χιλιάδες άνθρωποι έχουν ενημερωθεί για τα σχήματα και ενδιαφέρονται να εγγραφούν, να λαμβάνουν ενημερώσεις και να πραγματοποιούν συναλλαγές. Πρέπει να σημειωθεί ότι υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις υπάρχουν όπου οι άνθρωποι εγγράφονται αλλά δεν πραγματοποιούν συναλλαγές οποιουδήποτε είδους. Σε πολλές περιπτώσεις, κάθε επίσημο μέλος είναι ένα μέλος-κόμβος ώστε άλλα μη επίσημα μέλη να πραγματοποιούν συναλλαγές στο εσωτερικό του δικτύου: τα μέλη του νοικοκυριού  χρησιμοποιούν το λογαριασμό ενός μέλους του για να πραγματοποιήσουν συναλλαγές μέσα στο δίκτυο και ακόμη και φίλοι και άλλοι συγγενείς ή γείτονες εξυπηρετούνται μέσω του λογαριασμού ενός μέλους. Έπειτα, δεν είμαστε βέβαιοι αν αυτοί οι αριθμοί συμμετοχής είναι ακριβείς, αλλά από την άλλη πλευρά, ακόμη και το γεγονός της εγγραφής δείχνει ότι υπάρχει ισχυρή βούληση να συμμετάσχουν ή να περιμένουν ή τουλάχιστον να μάθουν περισσότερα για τη δραστηριότητα αυτή.

Ένα άλλο ζήτημα το οποίο είναι πολύ σημαντικό αποτελεί το ότι κατά τη διάρκεια των τριών τελευταίων ετών, τα σχήματα δεν έχουν αυξηθεί μόνο ως προς τα μέλη τους. Τα περισσότερα από αυτά αναγκάστηκαν να προσαρμοστούν στην αύξηση της συμμετοχής τροποποιώντας τους κανόνες τους ή επεκτείνοντας τις δραστηριότητές τους για την κάλυψη περισσοτέρων αναγκών, δεδομένου ότι τα νέα μέλη έφεραν νέες απαιτήσεις μέσα στα σχήματα.

Έχουμε δει κατά τη διάρκεια των τριών τελευταίων ετών το δίκτυο Χάρισέ-το να διοργανώνει τακτικά χαριστικά-ανταλλακτικά παζάρια που λαμβάνουν χώρα στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης και το 2011 δημιούργησαν ένα Χαρισο-μάγαζο, δηλαδή ένα μόνιμο χαριστικό παζάρι στη κέντρο της Θεσσαλονίκης. Είδαμε, επίσης, ότι η Τράπεζα Χρόνου Αθηνών διοργανώνει δωρεάν σεμινάρια, έτσι ώστε τα μέλη (ή ακόμα και μη μέλη) να αποκτούν νέες δεξιότητες. Η ίδια δραστηριότητα πραγματοποιείται από το Δώσε-Πάρε που διοργανώνει δωρεάν σεμινάρια και χαριστικά παζάρια δημιουργών, όπου οι άνθρωποι που δημιουργούν πράγματα με τα υλικά που αποκτούν μέσω του δικτύου, μπορούν να εκθέτουν και να δωρίζουν τις δημιουργίες τους. Το δίκτυο TEM στη Μαγνησία διοργανώνει τακτικά παζάρια και το ίδιο κάνει και το Δίκτυο Ανταλλαγών των Χανίων. Το νέο παράλληλο νόμισμα στην Ιεράπετρα, το νόμισμα Καερέτι έχει δημιουργήσει ένα μόνιμο χαριστικό παζάρι και οργάνωσε ένα ολόκληρη φεστιβάλ και πανελλήνια συνάντηση στα μέσα Δεκεμβρίου, ενώ το Πελίτι έχει αναλάβει μια διεθνή συνάντηση για τις παραδοσιακές ποικιλίες για την άνοιξη του 2012, η οποία θα διαρκέσει τρεις ημέρες αντί της μιας μόνο, όπως ήταν τα προηγούμενα χρόνια. Το νόμισμα ΤΕΜ-Μπουτσούνι στην Κέρκυρα έχει δημιουργήσει συλλογική καλλιέργεια ανοικτή σε κάθε μέλος που μπορεί να επιθυμεί να εργαστεί στη γεωργική παραγωγή.

Ένας σπουδαίος παράγων ώστε να προωθηθεί αυτή η δραστηριότητα υπήρξαν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Ιδίως από το 2011 τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, τα οποία σε προηγούμενες εποχές σπάνια έδιναν προσοχή σε αυτή τη δραστηριότητα, τρέχουν σε όλη τη χώρα για να λάβουν συνεντεύξεις από τους συντονιστές των σχημάτων, για να κερδίσουν μερικά πλάνα από τις γιορτές, τα παζάρια και τα  φεστιβάλ και να παρουσιάσουν τη δραστηριότητα ακόμη και στις κύριες σελίδες των εφημερίδων τους ή στην κύρια δελτία των τηλεοπτικών ειδήσεων τηλεοπτικών. Αυτή η ανάμειξη των μέσων ενημέρωσης έχει καταστήσει την όλη δραστηριότητα αναγνωρίσιμη, σε σημείο που θα μπορούσε κανείς να αναρωτηθεί αν η προσοχή των μέσων ενημέρωσης έπεισε τους ανθρώπους να συμμετέχουν ή εάν ο κόσμος θα συμμετείχε ή θα δημιουργούσε τα συστήματα, αν δεν υπήρχε τέτοιο ενδιαφέρον του κοινού. Από την άλλη πλευρά, κάποιος θα επεσήμαινε ότι πιθανόν είναι η επέκταση της δραστηριότητας που ανάγκασε τους δημοσιογράφους και τους διαχειριστές των μέσων ενημέρωσης να αναζητήσουν τέτοιες ειδήσεις. Μπορώ να πω, δεδομένου ότι μελετώ αυτή τη δραστηριότητα από το 2003, πολύ πριν αρχίσει αυτό το διδακτορικό, ότι με κάποιες πολύ λίγες εξαιρέσεις, ήταν αδύνατο πριν από το 2010 και για τους ακτιβιστές και τους ακαδημαϊκούς να φθάσουν σε οποιοδήποτε μέσο μαζικής ενημέρωσης, εάν το θέμα για το οποίο ήθελαν να μιλήσουν ήταν η οικονομική δραστηριότητα χωρίς το ευρώ. 

Όλοι γνωρίζουν ποια είναι η κατάσταση της ελληνικής οικονομίας από τον Οκτώβριο 2008 και μετά. Στην πραγματικότητα, η ελληνική οικονομία δημιουργεί ειδήσεις​​, ιδιαίτερα από τον Οκτώβριο του 2009 και μετά, όταν η νέα κυβέρνηση του ελληνικού σοσιαλιστικού κόμματος (ΠΑΣΟΚ) ήρθε στην εξουσία και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο βρήκε ένα νέο χώρο για να δοκιμάσει τις ανανεωμένες νεοφιλελεύθερες πολιτικές του. 

Ιδίως από την άνοιξη του 2010 (όταν η παρούσα έρευνα είχε ήδη ολοκληρώσει το πρώτο έτος της), η ελληνική οικονομία είναι ένα εργαστήριο για οξείες νεοφιλελεύθερες πολιτικές: περικοπές μισθών τόσο στον δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό τομέα, περικοπές των δημοσίων δαπανών, καθυστέρηση των πληρωμών, εάν αυτές οφείλονται από το κράτος, αύξηση των οριζόντιων φορολογικών συντελεστών και των έμμεσων φόρων, κλπ. Η ανεργία έχει διπλασιαστεί ή τριπλασιαστεί σε ορισμένες περιοχές από τον Οκτώβριο του 2008, ενώ το Νοέμβριο του 2011, έφθασε το 20,9% του συνολικού ενεργού πληθυσμού, ενώ το ΑΕΠ μειώθηκε το 2011 κατά 5,5 %. Άλλοι αρνητικοί δείκτες όπως ο αριθμός των μικρών επιχειρήσεων που κλείνουν, ο αριθμός των αστέγων, όπως ακριβώς και ο αριθμός των ανθρώπων κάτω από το όριο της φτώχειας, οι αναφορές από τα σχολεία όπου τα παιδιά λιποθυμούν επειδή δεν τρέφονται επαρκώς, κλπ. αυξάνονται. 

Ως εκ τούτου, όλοι κατηγορούν ή κοιτάζουν προς την .. κατεύθυνση της οικονομικής και χρηματοπιστωτικής κρίσης στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Εννοώ, οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές αποδίδονται στην κρίση και στη συνέχεια, οι αρνητικοί δείκτες αποδίδονται στην κρίση και μετά … οι συναλλαγές χωρίς τη χρήση του ευρώ αποδίδονται επίσης στην κρίση. 

Ωστόσο, πριν αποδώσουμε το σύνολο της δραστηριότητας που μελετούμε στην οικονομική κρίση, θα μπορούσε κανείς να ρωτήσει: τι είναι κρίση; Τι είναι οικονομική κρίση; Τι ή ποιος/οι είναι σε κρίση;

Επιπλέον, δεδομένου ότι μεγάλα τμήματα του πληθυσμού βρίσκονται συνεχώς και εξακολουθούν να βρίσκονται σε «κρίση», σύμφωνα με τα κριτήρια που χρησιμοποιούμε τώρα για να καθορίσουμε τις δυσχέρειες της «μεσαίου εισοδήματος» κοινωνικής ομάδας, γιατί δεν νομίζουμε ότι είχαμε μια κρίση πριν, αλλά μόνο μετά τον Οκτώβριο του 2008; Με άλλα λόγια: γιατί έχουμε μια “κρίση” τώρα και όχι πριν από το 2008;

Πώς μπορεί κανείς να εξηγήσει ότι στις συναλλαγές χωρίς τη χρήση του ευρώ συμμετέχουν άνθρωποι που δεν βρίσκονται σε οικονομική δυσκολία;

Ταυτόχρονα, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε το γεγονός ότι η ανάπτυξη και επέκταση των παράλληλων νομισμάτων και των δικτύων ανταλλαγής και όλων των άλλων αχρήματων σχημάτων συμπίπτει ως προς τη γεωγραφία και το χρονικό διάστημα με την “κρίση” που εντείνεται (2009-2012). Τα σχήματα τα ίδια, ιδίως εκείνα που δημιουργήθηκαν το τελευταίο έτος (2011 και μετά), αναφέρονται επίσημα στην κρίση, συνεπώς τα ίδια τους τα επιχειρήματα συνδέονται με την κρίση και ό,τι  μπορεί να σημαίνει αυτή. 

Επομένως, τι μπορούμε να σκεφτούμε σχετικά με οποιεσδήποτε συνδέσεις μεταξύ της δραστηριότητας των σχημάτων και της «κρίσης»;

6. Η «κρίση» σε κρίση 

Όπως καταλαβαίνετε, προσπάθησα να μελετήσω την «κρίση» στη βιβλιογραφία αλλά η μελέτη μου δεν με βοήθησε πραγματικά.

Καταλαβαίνει κανείς ότι η «κρίση» δεν έχει ενεργό υποκείμενο, δηλαδή έναν δρώντα, αλλά είναι η ίδια δρούσα. Επιπλέον, ακόμη και στην ελληνική γλώσσα, “κρίση” σημαίνει ενέργεια/αποτέλεσμα του “κρίνειν”, αλλά κατά τη χρήση της λέξης στον οικονομικό λόγο, δεν ξέρουμε ποιός κρίνει, ποιός κρίνεται και με βάση ποιά κριτήρια. Έπειτα, έχουμε μια κρίση χωρίς να καθορίζονται οι παράγοντες και οι δρώντες της, έχουμε μόνο μια κατάσταση χωρίς ανθρώπους σε δράση.

Επιπλέον, φαίνεται ότι στον οικονομικό λόγο, η “κρίση” γίνεται ένας όρος χωρίς ιστορικότητα, δηλαδή χωρίς να γνωρίζουμε για ποιόν χώρο και για ποιό χρονικό σημείο και για ποιά κοινωνία μιλούμε. Η ίδια η «κρίση», ως εκ τούτου, γίνεται κάτι σαν φυσικό φαινόμενο (ή φυσική καταστροφή) και αυτό έχει σοβαρές συνέπειες για την αντίληψή μας για τις πραγματικές της επιπτώσεις: οι συνέπειες της “κρίσης” γίνονται φυσικές συνέπειες της «κρίσης» και όχι των ιστορικών γεγονότων που δημιουργούν την ίδια την “κρίση”. Επομένως, η “κρίση” φιμώνει τη συζήτηση για τη σχέση που μπορεί να έχουν οι άνθρωποι με τα γεγονότα που συμβαίνουν. 

Εάν η «κρίση» και τα αποτελέσματά της καθίστανται φυσικά φαινόμενα μέσω του οικονομικού λόγου, τότε ακόμα και οι αναλύσεις που μπορεί να έχουμε μέχρι στιγμής θα περιορίζονται μάλλον ως προς το αντικείμενό τους και την ερμηνευτική τους δύναμη. Δεν είναι τυχαίο ότι όλες οι εξηγήσεις που μπορεί να συναντήσουμε στη βιβλιογραφία μιλούν για «πράγματα» και όχι για ανθρώπους: το κεφάλαιο, το οριακό κέρδος, τις αγορές, τον κρατικό/δημόσιο τομέα, και ούτω καθεξής. Οι άνθρωποι φαίνεται να υφίστανται την κίνηση και τη βούληση αυτών των «πραγμάτων», όπως υφίστανται την κατεύθυνση που η “κρίση” μπορεί να λάβει, χωρίς όμως να είναι πραγματικά σε θέση να αντιμετωπίσουν ή να επηρεάσουν την κατάσταση που τους βλάπτει.

Αυτό που κυρίως είναι εκπληκτικό, είναι ότι ακόμη και οι «τάξεις» και η πάλη τους χρησιμοποιούνται στον λόγο αυτής της παρούσας κρίσης, σαν να μην υπήρχαν πριν από την κρίση. Δηλαδή, ακόμη και η ανάλυση της ταξικής πάλης τείνει να χάσει το ιστορικό της πλαίσιο εφ’ όσον χρησιμοποιούμε την «κρίση» ως αφετηρία για τη συζήτηση της τρέχουσας κατάστασης.

Από την άλλη πλευρά, ακόμη και αν προσπαθήσουμε να αναλύσουμε την κρίση υπό την προϋπόθεση ότι αυτό το “πράγμα” υπάρχει με τον τρόπο που (πιθανώς) το εννοούμε, αντιμετωπίζουμε πάντοτε σοβαρά μεθοδολογικά προβλήματα. Πρώτον, δεν γνωρίζουμε πώς μπορούμε να αντιληφθούμε την κρίση με έναν περισσότερο ή λιγότερο «αντικειμενικό» τρόπο. Δεν γνωρίζουμε, ή δεν έχουμε ακόμα συμφωνήσει με ποιούς οικονομικούς δείκτες μπορούμε να μελετήσουμε κρίση. Δεύτερον, δεν ευσταθεί μεθοδολογικά και λογικά να συνδέουμε δύο φαινόμενα μόνο και μόνο επειδή φαίνονται να συμβαίνουν στον ίδιο χώρο και το χρόνο, χωρίς να είμαστε σε θέση να εντοπίσουμε οποιαδήποτε αιτιώδη συνάφεια μεταξύ των δύο αυτών φαινομένων. Τρίτον, ακόμη και αν υποθέσουμε ότι «πρέπει να υπάρχει κάποια αιτιώδης συνάφεια» μεταξύ των εναλλακτικών μηχανισμών συναλλαγής και της «κρίσης», πώς μπορούμε να αποδείξουμε αυτή την αιτιότητα με όρους που μπορούν να την καταστήσουν μια υπόθεση εργασίας που να μπορεί να ελεγχθεί, «να επιβεβαιωθεί» ή να απορριφθεί; Τέλος, κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι και η “κρίση” και η οικονομική δραστηριότητα χωρίς τη χρήση του ευρώ λαμβάνουν χώρα μέσα σε ένα πολύπλοκο πλαίσιο κοινωνικών και πολιτικών γεγονότων, επομένως, το ερώτημα που θα πρέπει πάντα να απαντήσουμε είναι πώς θα ορίσουμε τον ρόλο και τον αντίκτυπο καθενός από αυτά τα γεγονότα  στην ανάπτυξη και στην επέκταση της μελετώμενης δραστηριότητας.

7. Τί μαθαίνουμε από τους ανθρώπους που συμμετέχουν στην έρευνα 

Δεδομένου ότι δεν υπάρχει καθόλου βιβλιογραφία σχετικά με τα παράλληλα νομίσματα και τις αχρήματες συναλλαγές στην Ελλάδα, ήταν αδύνατο για μένα να βρω οποιαδήποτε πληροφορία που θα μπορούσε να μας διαφωτίσει στο θέμα αυτό. Συνεπώς, θα μπορούσε κανείς να στραφεί στα ίδια τα σχήματα και να ρωτήσει τους συμμετέχοντες, εφόσον βέβαια αυτά δεν έχουν ήδη ανοίξει τη συζήτηση για την “κρίση” και ό,τι αυτό μπορεί να συνεπάγεται σχετικά με τη δραστηριότητα για την οποία μιλούμε.

Μπορεί κανείς να δει ότι οι ομάδες που υπήρχαν πριν από την κρίση του 2008 είχαν ήδη επισημάνει τα προβλήματα στα οποία δίνουμε τώρα την προσοχή. Το δίκτυο Πελίτι προσπαθεί για περισσότερο από μια δεκαετία να ευαισθητοποιήσει τον κόσμο για τις τοπικές ποικιλίες και για το πώς η συμβατική οικονομία οδηγεί στην εξαφάνισή τους και εμάς, τους ανθρώπους, στον λιμό. Τα δύο χαριστικά δίκτυα τα οποία υπήρχαν ήδη το 2008 προσπαθούν να εκπαιδεύσουν τους ανθρώπους να επαναχρησιμοποιούν πράγματα που δεν χρειάζεται να ρίξουν ακόμη στους κάδους ανακύκλωσης, πόσο μάλλον ότι δεν χρειάζεται να πεταχτούν ως σκουπίδια και να ρυπάνουν το περιβάλλον. Η Τράπεζα Χρόνου της Αθήνας προσπαθεί πραγματικά να βοηθήσει τους ανθρώπους στην καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού και να αντιμετωπίσει τη φτώχεια με ισότιμο τρόπο, πολύ πέρα ​​από τη φιλανθρωπία και τις ανισότιμες σχέσεις. Ότι οι περισσότεροι από εμάς δεν είχαμε θέσει τα θέματα αυτά σε πρώτες θέσεις στην οικονομική ατζέντα πριν από το 2008, δεν είναι λάθος των ίδιων των ζητημάτων, αλλά των παρατηρητών.

Τα σχήματα που έχουν δημιουργηθεί τα τελευταία τρία χρόνια, δηλαδή από το 2009 και μετά, πάντοτε να ανατρέχουν στην οικονομικά θέματα γενικού ενδιαφέροντος, όπως τον τρόπο που το οικονομικό σύστημα λειτουργεί και πώς η πραγματική/υλική οικονομία επηρεάζεται από χρηματιστικοποίηση, και χρησιμοποιούν την “κρίση” όχι ως εξήγηση για την ύπαρξη και την ανάπτυξη των σχημάτων, αλλά και ως επιχείρημα και παράδειγμα για να συζητήσουν με συγκεκριμένους όρους τα κίνητρα και τα επιχειρήματα των σχημάτων και των ανθρώπους τους. Συνεπώς, η “κρίση” καθίσταται μόνο ένα συγκεκριμένο επιχείρημα, όχι “το” επιχείρημα, ούτε ο κύριος λόγος για τη δραστηριότητα. Σε πολλές περιπτώσεις, οι συντονιστές ή διοργανωτές των σχημάτων ή των παζαριών επισημαίνουν ότι η κρίση από μόνη της δεν μπορεί να εξηγήσει την αλλαγή της συμπεριφοράς των ανθρώπων, αν και πιστεύουν ότι η κρίση μπορεί να έχει κάποιο ρόλο σε αυτή την αλλαγή.

Επομένως, η «κρίση» δεν είναι επαρκές επιχείρημα για να εξηγήσει με ικανοποιητικό τρόπο την αλλαγή στις απόψεις των ανθρώπων σχετικά με την οικονομία και την δική τους οικονομική δραστηριότητα, αλλά φαίνεται να επηρεάζει, μαζί με πολλά άλλα γεγονότα και περιστάσεις, τους ανθρώπους, έτσι ώστε να είναι σε θέση να ξεκινήσουν μια συζήτηση, να ερευνήσουν και να διασπείρουν νέες ιδέες, να πειραματιστούν με την οικονομία, και να αναλάβουν συλλογική δράση για να βρουν ή να δοκιμάσουν πιθανές λύσεις.

Μια ενδιαφέρουσα υπόθεση εργασίας θα μπορούσε να είναι αυτή που διατύπωσε η Caroline Humphrey. Συμπεραίνει ότι ο αντιπραγματισμός όχι μόνο δεν είναι το στάδιο πριν από τις νομισματικές συναλλαγές, αλλά μάλλον το στάδιο αφ’ ότου ένα νομισματικό σύστημα έχει αρχίσει να αποσυντίθεται. «Ο αντιπραγματισμός είναι μια απάντηση στην αύξηση της φτώχειας από την πλευρά των ανθρώπων που επιθυμούν, ωστόσο, να διατηρούν την αυτονομία τους», δεδομένου ότι το χρήμα είναι σχεδιασμένο για να κυκλοφορεί, ενώ οι φτωχοί άνθρωποι δεν μπορούν να αντέξουν οικονομικά να συμμετέχουν σε αυτή την κυκλοφορία, κρατώντας πλούτο σε χρήμα. Συνεπώς, είναι πιθανόν η κρίση (ό,τι μπορεί να σημαίνει αυτή) να μην μπορεί να αναλυθεί μόνο με οικονομικούς όρους προκειμένου να κατανοήσουμε τις τελικές (οικονομικές) επιλογές των ανθρώπων.

 Στο ίδιο ασαφές συμπέρασμα σχετικά με τον ρόλο της κρίσης έχω φτάσει μέσω της χαρτογράφησης των σχημάτων στα τέλη 2010-αρχές του 2011. Εκείνη την εποχή, χρησιμοποίησα το ρυθμό αύξησης της ανεργίας από τον Οκτώβριο 2008 έως τον Οκτώβριο 2010 για να τον συγκρίνω με την διασπορά της συμμετοχής στα σχήματα στις ελληνικής περιφέρειες. Τότε φάνηκε ότι σε ορισμένες περιοχές η συμμετοχή στα σχήματα «εκινείτο» στην ίδια κατεύθυνση με την αύξηση της ανεργίας, ενώ σε άλλες περιοχές, η συμμετοχή στα σχήματα δεν φαινόταν να επηρεάζεται καθόλου. Δεν ξέρω ποια θα ήταν τα αποτελέσματα αν έκανα την ίδια σύγκριση σήμερα, με ανανεωμένα στοιχεία – ελπίζω ότι θα έχω αυτήν την ευκαιρία σε μια μελλοντική έρευνα.

Η Ελλάδα δεν αντιμετωπίζει την πρώτη οικονομική και χρηματοπιστωτική της “κρίση” στην ιστορία της. Στην πραγματικότητα, η Ελλάδα υπήρξε σε κρίση, περισσότερο ή λιγότερο, σε όλη τη διάρκεια της σύγχρονης ιστορίας της και αυτό δημιουργεί πολλά ερωτήματα στο να συνδέουμε την οικονομική δραστηριότητα χωρίς ευρώ με την παρούσα κρίση.

Πρώτον, δεν έχουμε καθόλου πληροφορίες, πολύ λιγότερο οποιαδήποτε ακαδημαϊκή βιβλιογραφία σχετικά με την οικονομική δραστηριότητα χωρίς τη χρήση του επίσημου νομίσματος της Ελλάδα, για τα τελευταία τουλάχιστον εκατό χρόνια. Δηλαδή, ακόμα κι αν ξέρουμε από άτομα μεγαλύτερης ηλικίας ή ακόμη και από παλαιότερες κινηματογραφικές ταινίες ή άλλα έργα τέχνης ότι στην Ελλάδα κυκλοφορούσαν κατά καιρούς διάφορα νομίσματα, ότι ο αντιπραγματισμός ελάμβανε επίσης χώρα και ότι εσυμφωνούντο μακροχρόνιες αχρήματες συμβάσεις σχετικά με εργασία και παραγωγή, δεν υπάρχει ιστορική ή οικονομική μελέτη για τη δραστηριότητα αυτή. Ως αποτέλεσμα, δεν μπορούμε να ξέρουμε τί είχε πραγματικά συμβεί σχετικά με τη χρήση και τη μη χρήση του επίσημου νομίσματος σε άλλες εποχές “κρίσης”. Ακόμη και όσον αφορά στο διάστημα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και της ναζιστικής κατοχής, για το οποίο όλοι συμφωνούν ότι υπήρχε αντιπραγματισμός και κυκλοφορούσαν εναλλακτικά νομίσματα (όπως τα αυγά, το ελαιόλαδο, ο χρυσός, κλπ), δεν έχουμε μελέτες στις οποίες να στηριχθούμε προκειμένου να κάνουμε οποιαδήποτε σύγκριση.

Επομένως, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε εάν η δραστηριότητα που βλέπουμε τώρα ολόγυρα είναι κάτι νέο, κάτι που δεν είναι καινούργιο, ή κάτι που έχει εξελιχθεί κατά τη μακρά ιστορία των άτυπων μηχανισμών συναλλαγής στην Ελλάδα. Έτσι, εμείς χρειάζεται να μην θέτουμε ερωτήματα μόνο για «κρίση» ως εάν αυτή να είναι η μία και απόλυτη προϋπόθεση για το τί συμβαίνει στην οικονομία σήμερα. Επειδή, θέτοντας ερωτήσεις μόνο σχετικά με την “κρίση” 

«…διακινδυνεύουμε να δούμε την παθολογία εκεί όπου καλώς ή κακώς, λειτουργούν κανονικές και αρκετά συνήθεις διαδικασίες. Ή, απορροφημένοι με την ασθένεια, μπορεί να παραμελούμε τον ασθενή. Ομοίως, μπορεί να οδηγηθούμε να παραβλέψουμε ή να παραποιήσουμε εξελίξεις μεγάλου βεληνεκούς υπέρ της βραχυπρόθεσμης “κρίσης” και έτσι να χάσουμε τη σημασία αμφοτέρων».   

Ακόμα κι αν επιλέξουμε να επιμείνουμε στο λόγο της «κρίσης» και την άμεση σύνδεση των παράλληλων νομισμάτων και αχρήματων συναλλαγών με αυτήν, καλύτερα να επαναδιατυπώσουμε την ερώτηση, και να ρωτήσουμε: γιατί σε αυτή την κρίση οι άνθρωποι επιλέγουν τις συγκεκριμένες λύσεις και όχι άλλες;

Το να απαντήσουμε στο ερώτημα αυτό, θα ήταν αδύνατο στο πλαίσιο της παρούσας έρευνας και δεν θα ήταν φρόνιμο να στηρίξουμε οποιοδήποτε επιχείρημα σε υποθέσεις σχετικά με ζητήματα για τα οποία δεν έχουμε ιδέα, δεδομένης της έλλειψης  ιστορικής έρευνας για το αντικείμενο αυτό.

Αυτό που μπορούμε πραγματικά να κάνουμε είναι να μελετήσουμε εκ νέου την οικονομική κατάσταση μέσα στο δικό της πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο και να περιγράψουμε τα οικονομικά προβλήματα που αντιμετωπίζουμε τώρα, λαμβάνοντας υπ’ όψη την ιστορικότητα των προβλημάτων αυτών, δηλαδή την τοποθέτηση τους στο χώρο, στο χρόνο και σε κοινωνικά πλαίσια. Επιπλέον, αντί να χρησιμοποιούμε όρους που μας τρέπουν να σκεφτόμαστε για «πράγματα» ώστε να εξηγήσουμε την οικονομική συμπεριφορά των ανθρώπων, χρειαζόμαστε να περιγράψουμε εκ νέου τα οικονομικά φαινόμενα, όπου οι δρώντες είναι οι ίδιοι οι άνθρωποι και όχι αφηρημένες έννοιες ή «πράγματα». Χρειάζεται να οικοδομήσουμε την ανάλυσή μας αποκαθιστώντας τη σχέση μεταξύ ανθρώπων και γεγονότων που οι «κρίσεις» τείνουν να συσκοτίζουν. Εν τέλει, είναι οι πραγματικοί άνθρωποι που επιλέγουν να συναλλάσσονται με ευρώ ή όχι.