Συνέντευξη στο enallaktikos.gr και τον Γιώργο Ιγνατίου
Ο Φώτης Καγγελάρης είναι Διδάκτωρ Ψυχοπαθολογίας, σπούδασε στο Παρίσι και υπήρξε μαθητής των Tomkiewicz, Cooper και Lacan. Στη Γαλλία διετέλεσε ερευνητής στο Εθνικό Ινστιτούτο Υγείας και Ιατρικής Έρευνας. Εργάζεται και ζει στην Αθήνα. Τα τελευταία χρόνια ασχολείται με την Ψυχαναλυτική Ανθρωπολογία και είναι ένας από τους μεγαλύτερους συλλέκτες μασκών στον κόσμο. Αίσθηση προκάλεσε η έκθεση δημιουργικού διαλόγου, που έκανε το φθινόπωρο, μέσα από έργα καλλιτεχνών που βιώνουν ψυχιατρικό επεισόδιο και άλλων που θεωρούνται “ισορροπημένοι”.
Πράγματι, η κλασική Ελλάδα μας δίδαξε κυρίως με τον Πρωταγόρα και με τον Βία το μέτρο. Όμως πολύ νερό έχει τρέξει στο αυλάκι από τότε. Όσο η ταυτότητά μας θα διασπάται από την παρουσία του σώματος μας στην Ανατολή και το βλέμμα μας στραμμένο στη Δύση διάφορα σύνδρομα θα αναφύονται είτε μεγαλείου είτε διωκτικά είτε «ανεξήγητα» είτε σύνδρομα που περιχαρακώνουν τον Έλληνα μέσα σε μια αυτιστική και στείρα διάσταση της ιστορίας.
Δεν υπάρχει περίπτωση μια δυσκολία να μην πληγώσει εάν συνοδεύεται από απώλεια: αυτού που έχω – αυτού που είμαι. Είναι η φυσική διεργασία του πένθους. Σημασία έχει το πένθος να μην μετατραπεί σε κατάθλιψη και γι’ αυτό ο ψυχισμός οφείλει να αναθεωρήσει την εικόνα του εαυτού του εν σχέσει με την πραγματικότητα που έχει χάσει επενδύοντας σε άλλες καταστάσεις οι οποίες θα επουλώσουν κατά το δυνατόν τα τραύματα της απώλειας.
Γιατί η ελληνική κοινωνία δεν αποδέχεται τα ψυχικά νοσήματα και κρύβει τους ανθρώπους που πάσχουν; Θεωρείτε πως είμαστε μια κοινωνία υποκρισίας που ευαγγελίζεται το σπουδαίο, το τέλειο και από την άλλη κρύβει κάτω από το χαλί αυτά που χαρακτηρίζουν την ανθρώπινη φύση και αφορούν τις αδυναμίες της ψυχής;
Η Ελληνική κοινωνία και όχι μόνο δρα στο τρίπτυχο: νέος – υγιής – πετυχημένος. Οι νοητικές ικανότητες υπερεκτιμώνται ως το μέσον επιβολής και σφραγίδας στον κόσμο. Άρα η συναισθηματική διαταραχή που αντανακλάται στην νοητική λειτουργία δεν μπορεί να έχει θέση, αποτελεί στίγμα. Το κρύβω, σημαίνει το απωθώ, δεν μου έχει συμβεί ποτέ: αν το σύμπτωμα δεν υπάρχει στο βλέμμα του Άλλου τότε ούτε στο δικό μου υπάρχει. Βέβαια, η επάνοδος του απωθημένου στην συνειδησιακή κοινωνική σκηνή είναι εντυπωσιακή. Είναι τότε που ακούμε για περιπτώσεις των οποίων σημείο αναφοράς υπήρξε το «Κωσταλέξι». Η τρέλα για τον απλό άνθρωπο στερείται νοήματος γιατί είναι εκτός του κοινού νοήματος, της κοινής λογικής. Επιπλέον, ξεχνάμε ότι η ευφυΐα οφείλεται στην προσπάθεια επιβίωσης ψυχικής και βιολογικής και ότι δεν υπάρχει μόνο η αριστοτελική λογική αλλά και η διαλεκτική, η μαθηματική, η ψυχαναλυτική, η λογική των παιδιών, η λογική των πρωτόγονων λαών, η λογική της επιθυμίας και του τρόμου όπου το Α δεν σημαίνει οπωσδήποτε Α. Εάν η ψυχική διαταραχή ντυθεί με ένα νόημα θρησκευτικό, κοινωνικό ή άλλο τότε θα βρει και μια θέση μέσα στην κοινωνία όπως συμβαίνει σε εθνότητες άλλων χωρών.
Στο τελευταίο βιβλίο σας “Το Βλέμμα και το Είναι στην Ψύχωση” είστε σε ένα διάλογο με συγγραφείς από τον χώρο της ψυχοπαθολογίας, της φιλοσοφίας, της τέχνης, της πολιτικής. Το ζητούμενο αυτών των διαλόγων ποιο είναι;
Αντιγράφω από το οπισθόφυλλο του βιβλίου: «Να αναδειχθεί ο βαθύς πυρήνας του ψυχωτικού ανθρώπου ως θεμελίωση της ετερότητας αλλά και να υποστηριχθεί η εγγύτητα του υποκειμένου της τρέλας με το υποκείμενο του σημαίνοντος. Η φυσιολογικότητα ως άμυνα έναντι της φύσης του ανθρώπου αναδύει την ανθρώπινη συνθήκη ως δίψα για νόημα και την επιθυμία ως το όχημα για το ταξίδι στον χρόνο».
Πόσο ενστερνίζεστε την άποψη πως όλες οι κοινωνίες νοσούν, κάτι που αποτελεί προέκταση του ανθρώπινου ψυχισμού;
Η νόσος είναι το τίμημα του πολιτισμού που πληρώνει ο άνθρωπος του λόγου όταν εμποδίζεται στην έκφραση της αλήθειας του και της επιθυμίας του. Ο πολιτισμός, επίσης, θεραπεύει από την τρέλα που ελλοχεύει μόλις εμφανιστεί ο άνθρωπος στον κόσμο όπως και αρρωσταίνει. Η ανθρωπολογική διάσταση της τρέλας υποστηρίζει ότι η τρέλα είναι ασθένεια του λόγου –όχι μόνο με την λακανική έννοια- αλλά και με την έννοια ότι προσβάλλει τις εξελιγμένες νοητικές λειτουργίες που δεν συνάδουν με την πρωτογενή φύση του ανθρώπου. Δεν μπορούμε να φανταστούμε έναν νεάτερνταλ – σχιζοφρενή.
Έχετε χαρακτηριστεί λακανιστής. Αποδέχεστε αυτόν τον όρο και αν ναι τι εκφράζει;
Δεν είμαι λακανιστής ούτε λακανικός αλλά δεν μπορούμε χωρίς το ηλεκτρικό ρεύμα.
Πρόσφατα διοργανώσατε έκθεση που τα έργα ψυχιατρικά άρρωστων καλλιτεχνών ήταν σε διάλογο με έργα “ισορροπημένων” καλλιτεχνών. Αυτό χαρακτηρίστηκε τολμηρό από αρκετούς. Ποιος ο σκοπός και τα συμπεράσματα από αυτόν τον διάλογο;
Πράγματι, χαρακτηρίστηκε τολμηρό. Επειδή έφερε σε ισότιμη βάση, αξία και αποδοχή τα έργα των μεν και των δε με συνέπεια την προσέγγιση της ψυχικής υγείας και της ψυχικής διαταραχής. Το μέγα μάθημα από την εκδήλωση αυτή είναι ότι η ετερότητα είναι ο καθρέφτης εντός του οποίου η ταυτότητα βρίσκει την υπόστασή της. Επιπλέον, μας κατέδειξε, ξεκινώντας από την τέχνη της εκλεκτικές συγγένειες των μεν με τους δε χωρίς αυτό να σημαίνει βέβαια ότι πριμοδοτούμε την διαταραχή. Η εξαιρετικά μεγάλη προσέλευση του κόσμου δείχνει ότι μάλλον κάτι καταφέραμε.
Πράγματι, νέοι φεύγουν για να πολεμήσουν. Το ερώτημα είναι τι πολεμούν. Δεν πρόκειται για ένα ρομαντικό κίνημα, όπως συναντούσαμε τον 19ο αιώνα με προεξάρχοντα τον Βύρωνα που ήρθε στην Ελλάδα για να πολεμήσει υπέρ του απόλυτου και ως ρομαντικός ίσως εναντίον του ορθού λόγου. Εδώ, πρόκειται για νέους που θα μπορούσαμε σχηματικά να δούμε σε δύο κατηγορίες. Νέοι, παιδιά μεταναστών που επιστρέφουν στην πατρώα γη για να επουλώσουν και να αναστήσουν την πατρική φιγούρα από τον διωγμό, τον εξευτελισμό και την απαξίωση που έχει υποστεί στον τόπο της μετανάστευσης. Πρόκειται για μια απέλπιδα προσπάθεια ανασύστασης του πατρικού σημαίνοντος μέσω ταύτισης του νέου με την ιδανική πατρική φιγούρα που θα ήθελε να έχει στην ζωή του. Και από την άλλη κατηγορία, νέοι που η κοινωνία τους αρνήθηκε την ένταξη ή οι ίδιοι την αρνήθηκαν και που πάνε να πολεμήσουν αυτό το σύστημα αξιών που τους στέρησε την εικόνα του εαυτού που θα ήθελαν, πάνε για να βρουν μια εικόνα του εαυτού τους που θα τους στηρίξει να αντέξουν την ζωή τους. Δεν έχει σημασία αν θα πεθάνουν, έτσι κι αλλιώς κοινωνικά και ψυχικά δεν ζούσαν. Ταυτόχρονα πρόκειται για μια συμβολική αλλαγή οικογένειας αφού εκείνη που έμεινε πίσω δεν αντέχεται αφού δεν μπόρεσε να προστατέψει ούτε τον εαυτό της ούτε τα παιδιά της.
