Jan Toorop – Fatalism
Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα από ένα ευρύτερο κείμενο με τίτλο «Ο ρόλος των κινημάτων στην κοινωνική αναπαραγωγή», το οποίο δημοσιεύτηκε στο τεύχος 2 του Respublica (2020).
Τα κοινωνικά κινήματα ως προωθητικός παράγοντας της «παγκόσμιας κοινωνίας[1]».
Σε προηγούμενη ενότητα είχαμε επισημάνει τη δομική «υστέρηση» του πολιτικού συστήματος, το οποίο σε αντίθεση με άλλα λειτουργικά υποσυστήματα εξακολουθεί να προκρίνει ως βασική πτυχή της διαφοροποίησής του την εδαφική (έθνος-κράτος). Η υστέρηση αυτή δείχνει να οφείλεται: πρώτον, στην εξελισσόμενη γενική διάκριση μεταξύ κανονιστικά προσανατολισμένων λειτουργικών υποσυστημάτων (πολιτική, δικαιοσύνη, κλπ.) και νοητικά προσανατολισμένων (οικονομία, επιστήμη, τέχνη, μαζική ενημέρωση, κλπ.), με τα τελευταία να κερδίζουν συνεχώς προβάδισμα στις κοινωνίες της ύστερης νεωτερικότητας[2]. Και δεύτερον, στην ιδιαίτερη ανάγκη του πολιτικού συστήματος για νομιμοποίηση, χωρίς την οποία δεν μπορεί να αναπαραχθεί. Μια συνθήκη που επιτυγχάνεται ευκολότερα εντός ορισμένων γεωγραφικών ορίων[3].
Η πορεία προς την «παγκόσμια κοινωνία» μεταφράζεται, από τους φανερούς και κρυφούς οπαδούς της, ως μια ακατάβλητη πορεία προς τον εκσυγχρονισμό και τον εξορθολογισμό των ανθρώπινων κοινωνιών (ή για να είμαστε ορθοί, της ανθρώπινης κοινωνίας, καθώς το εννοούμενο αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας θα είναι η μετατροπή του πλήθους των ανθρώπινων κοινωνιών σε μια ενιαία ανθρώπινη κοινωνία). Συνδέεται, δε, και ενισχύεται από την ανάδυση και διαθεσιμότητα των λεγόμενων παγκόσμιων πολιτισμικών μοντέλων[4]. Δηλαδή, ενός συνόλου νορμών, ενδιαφερόντων και αξιών που ενσωματώνουν, αρχικώς συμβολικά, τα άτομα σε ένα παγκόσμιο όλον[5]. Η διάχυση των μοντέλων αυτών οδηγεί στην επιβολή συμβατικών με αυτά κανόνων, συμπεριφορών και ταυτοτήτων. Σαν συνέπεια της σύνδεσης της πράξης και των ταυτοτήτων των υποκειμένων με καθολικοποιημένα μοντέλα, τα επιμέρους έθνη – κράτη εμφανίζουν σταδιακά έναν υψηλό βαθμό ισομορφισμού, δηλαδή δομικών ομοιοτήτων σε πολλές λειτουργίες της κοινωνικής ζωής, παρά τις μεγάλες διαφορές τους στην ιστορία, τον πολιτισμό, το φυσικό περιβάλλον, τους διαθέσιμους πόρους, τη γεωπολιτική τους θέση, κλπ.[6].
Η γενίκευση και η διάχυση των παγκόσμιων πολιτισμικών μοντέλων δημιουργούν την ανάγκη για ριζική αλλαγή εκεί όπου εμφανίζονται κενά ή συγκρούσεις εξαιτίας της άνισης εφαρμογής τους. Είναι το σημείο που ο ρόλος των κοινωνικών κινημάτων (ιδιαίτερα των διεθνικών) και των συνδεδεμένων με αυτά οργανώσεων (παγκόσμια φόρουμ, διεθνείς ΜΚΟ, κλπ.) γίνεται καθοριστικός. Τα κοινωνικά κινήματα εντοπίζουν την άνιση εφαρμογή των καθολικών αρχών και διαχέουν με τη σειρά τους σε παγκόσμιο επίπεδο ένα στυλιζαρισμένο ηθικό λόγο που εστιάζει στις παραβιάσεις των θεμελιωδών (παγκόσμιων) αξιών, υποδεικνύει τους φταίχτες και καλεί σε διαμαρτυρία. Ανάλογα με την ισχύ του και την κινητοποίηση που προκαλεί, ο κινηματικός λόγος υιοθετείται και αναπαράγεται από τα ΜΜΕ και στην πορεία του συναντά και υβριδοποιείται με τις αξιώσεις ισχύος και τα συμφέροντα άλλων οντοτήτων (άλλα κοινωνικά κινήματα, πολυεθνικές επιχειρήσεις, ανταγωνιστικά έθνη-κράτη, παγκόσμιοι οργανισμοί, διεθνή λόμπυ, επιστημονικές κοινότητες, κλπ.). Αν η πορεία είναι επιτυχημένη, τότε ισχυρά αιτήματα για αλλαγή και προσαρμογή προκαλούν τη διέγερση του τοπικού πολιτικού συστήματος και το αναγκάζουν είτε σε δομικές αλλαγές (για παράδειγμα, η ψήφιση και εφαρμογή μιας προσαρμοσμένης νομοθεσίας για τη χρήση πετρελαιοκίνητων αυτοκινήτων ή για την προστασία των δικαιωμάτων μιας μειονότητας) είτε στο να απομονωθεί και να λάβει τα επίχειρα της μη-προσαρμοστικότητάς του[7].
Τα διεθνικά (και διεθνοποιημένα) κοινωνικά κινήματα, με τη δράση τους, συμμετέχουν ενεργά στο πέρασμα από μια κανονιστική μορφή κοινωνικής ενσωμάτωσης, στην οποία ένα σύνολο ανθρώπων (συχνά γεωγραφικά ορισμένο) μοιράζεται κοινές πεποιθήσεις και αξίες, σε μια μορφή συμβολικής ενσωμάτωσης μέσα από νόρμες στις οποίες άτομα και συλλογικές οντότητες μπορούν να αναφέρονται οπουδήποτε στον πλανήτη. Η συμβολική λειτουργία αυτών των νορμών είναι αφηρημένη, σε σχέση με τις συνθήκες και το πλαίσιο στα οποία τα υποκείμενα πραγματικά λειτουργούν και δεν επιδέχεται καμία συναίνεση στον τρόπο της εφαρμογής τους. Τα κοινωνικά κινήματα (και οι διεθνείς οργανώσεις) θέτουν θεμελιωδώς τα ανθρώπινα δικαιώματα (και δευτερευόντως την προστασία της φύσης) ως το βασικό πεδίο ενασχόλησής τους, μετατρέποντας τα σε βασικό μέσο της συμβολικής ενσωμάτωσης σε πλανητικό επίπεδο. Έτσι, κάθε τοπικότητα μετατρέπεται δυνάμει σε χώρο ανάδειξης των παραβιάσεων και καταγγελίας/διαμαρτυρίας για αυτές. Η επαναλαμβανόμενη παγκόσμια κινητοποίηση των κινημάτων προς υπεράσπιση της νόρμας σε τοπικό επίπεδο, από παραβιάσεις προερχόμενες από το κράτος ή ιδιώτες, καλεί έμμεσα για την οικοδόμηση ενός παγκόσμιου καταστατικού χάρτη, ενός οιονεί συντάγματος, πέρα από το έθνος-κράτος. Τίθενται, κατά αυτόν τον τρόπο, οι βάσεις για τη διαμόρφωση μιας παγκόσμιας πολιτειότητας (citizenship). Σαν φυσικό επακόλουθο, ακολουθεί και αναβαθμίζεται η συζήτηση περί των πλανητικών θεσμών διακυβέρνησης, οι οποίοι θα εγγυώνται και θα επιβάλουν την τήρηση των δικαιωμάτων που συνδέονται με αυτήν την πολιτειότητα.
Ώστε, τα κοινωνικά κινήματα στη διεθνική τους μορφή, αποτελούν αναπόσπαστο στοιχείο της παγκοσμιοποιητικής διαδικασίας. Αν και αυτή πυροδοτήθηκε από δομικές μεταβολές στην επικράτεια των λειτουργικών υποσυστημάτων (κυρίως της οικονομίας)[8], τα κοινωνικά κινήματα εντοπίζουν τις αντιφάσεις και τα χάσματα που εμφανίζονται κατά τη διάχυση των παγκόσμιων πολιτισμικών μοντέλων και αγωνίζονται για την άρση και την πλήρωσή τους. Η λειτουργία της διαμαρτυρίας εγγράφεται στο ίδιο πλαίσιο επέκτασης ενός πλανητικού ορθολογισμού και εκσυγχρονισμού, που στοχεύει στην πραγμάτωση του ιστορικού νεωτερικού αιτήματος της καθολικότητας[9]. Συνδιαμορφώνουν, λοιπόν, μαζί με άλλους παίχτες που προέρχονται από τα λειτουργικά υποσυστήματα της κοινωνίας, το υβρίδιο μιας παγκόσμιας ιδεολογίας που ξεφεύγει από εθνικά όρια και κρατικά σύνορα.
[1] Παγκόσμια κοινωνία με την τρέχουσα, παγκοσμιοποιητική, πρόσληψη του όρου ως η συμπύκνωση του κόσμου μας σε ένα παγκόσμιο όλον, στο οποίο άτομα και λαοί προσανατολίζονται σαν να πρόκειται για έναν τόπο και έναν χρόνο (βλέπε περισσότερο την πρώιμη ανάλυση στο Robertson, R. (1992). Globalization: Social Theory and Global Culture (Vol. 16). Sage.).
[2] Διαρκής καινοτομία, κοινωνία της γνώσης, νέα οικονομία είναι μερικά από τα λεκτικά σύμβολα της βουλγκάτα της νέας εποχής μας.
[3] Βλέπε τη διαφωτιστική ανάλυση στο Kerwer, D. (2004). Governance in a World Society: The Perspective of Systems Τheory. In M. Albert & L. Hilkermeier (Eds.), Observing International Relations: Niklas Luhmann and World Politics. London: Routledge.
[4] Βλέπε Meyer, J. W., Boli, J., Thomas, G. M., & Ramirez, F. O. (1997). World Society and the Nation-State. American Journal of Sociology, 103(1), 144-181.
[5] Χρειάζεται να τονιστεί η ατομοκεντρική αναφορά των πολιτισμικών μοντέλων της παγκόσμιας κοινωνίας. Η λεγόμενη διεθνής κοινωνία (international society) αναφέρεται σε κοινότητα νορμών και αξιών ανάμεσα σε κράτη ή έθνη. Αντίθετα, η παγκόσμια κοινωνία (world society) αναφέρεται σε κοινότητα ανάμεσα σε άτομα (βλέπε την κατατοπιστική ανάλυση στο Buzan, B. (1993). From International System to International Society: Structural Realism and Regime Theory Meet the English School. InternationalOrganization, 47(3), 327-352.).
[6] Και αν είναι η οικονομία και η πολιτική που ενέτειναν τη διαδικασία με τη γενίκευση των μοντέλων της ελεύθερης οικονομίας και του κοινοβουλευτισμού, αντίστοιχα, τώρα η επέκταση συνεχίζεται και σε άλλα πεδία: παρόμοια λογιστικά πρότυπα ή πρότυπα ποιότητας, παρόμοια εκπαιδευτικά προγράμματα, παρόμοιες πολιτικές για την ισότητα ευκαιριών των δύο φύλων, κοινή μεταναστευτική πολιτική, κ.ά. Γενικά για τη διάκριση μεταξύ παγκόσμιας κοινωνίας και διεθνούς κοινωνίας ή διεθνούς συστήματος, για πολιτισμικά μοντέλα και τις διαδικασίες ισομορφισμού είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρων ο συλλογικός τόμος, Albert, M., & Hilkermeier, L. (Eds.). (2004). Observing International Relations: Niklas Luhmann and World Politics. London: Routledge.
[7] H διάλυση της Γιουγκοσλαβίας ή της Λιβύης και της Συρίας, πιθανώς, είναι τα πρώτα παραδείγματα που έρχονται στο μυαλό. Στην πραγματικότητα, υπάρχουν πλήθος άλλων, όχι τόσο ακραίων, που αποδεικνύουν την πίεση για προσαρμογή που ασκείται στις κρατικές οντότητες. Για παράδειγμα, έχει μελετηθεί ότι κράτη που δεν ακολουθούν τυπικές πολιτικές ελέγχου του (υπερ)πληθυσμού, επιτυγχάνουν σαφώς μικρότερες εισροές εξωτερικών πόρων ή βοήθειας από εκείνα που προσαρμόζονται σε αυτές τις πολιτικές (βλέπε Barrett, D., & Tsui, A. O. (1999). Policy as Symbolic Statement: International Response to National Population Policies. Social Forces, 78(1), 213-233.).
[8] Οφείλουμε να επισημάνουμε ότι οι απόψεις για το χρονικό σημείο έναρξης, τις αιτίες και τα μέσα πυροδότησης της παγκοσμιοποιητικής διαδικασίας διίστανται. Κάποιοι τα εντοπίζουν στις λίγες τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα, ενώ άλλοι τόσο πίσω όσο στις αλλαγές της θεολογικής σκέψης κατά το δυτικό μεσαίωνα, τις ανακαλύψεις των θαλασσοπόρων και την αποικιοκρατία (βλέπε μια εκτενή μελέτη του φαινομένου στο Sloterdijk, P. (2013). In the World Interior of Capital: Towards a Philosophical Theory of Globalization. Polity.). Περαιτέρω ανάλυση του ζητήματος ξεφεύγει από τους σκοπούς του παρόντος σημειώματος.
[9] Όχι τυχαία, κάποιοι ισχυρίζονται ότι οι θεμελιώδεις αξίες, για την καθολικοποίηση των οποίων αγωνίζονται τα κοινωνικά κινήματα, είναι κατά βάση δυτικές, χριστιανικές και «λευκές».
