Δημοσιεύουμε το παρακάτω άρθρο που καταπιάνεται με το πολύ επίκαιρο ζήτημα της υποχρεωτικότητας του εμβολιασμού και την υπόθεση αποκλεισμού, από την ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, όσων αρνούνται να συμμετέχουν στο εμβολιαστικό πρόγραμμα. Αν και έχουμε κάποιες ενστάσεις, πάνω σε ορισμένα σημεία του κειμένου, οι οποίες σχετίζονται με τα οικονομικά της υγείας συνολικά (ιδίως σε εποχές μεγάλων μεταναστευτικών ροών), θεωρούμε ότι οι συλλογισμοί που αναπτύσσονται από δυο νέους ανθρώπους, αν και ιδεαλιστικοί, είναι μεστοί νοήματος και επομένως χρήσιμοι για το δημόσιο διάλογο.
— / —
Γράφουν: Νικόλ Κουτροπούλου και Χρήστος Τσαγκάρης*
Οι αρχαίοι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν τα όστρακα, για να δείξουν ποιος έθετε τη δημοκρατία σε κίνδυνο. Μεταξύ άλλων, και οι σύγχρονοι Αθηναίοι χρησιμοποιούν την κάψα του ιού SARS – CoV – 2 και τα περιεχόμενα της, προκειμένου να αντιληφθούν ποιος θέτει τη δημόσια υγεία σε κίνδυνο. Στην αρχαιότητα, τα όστρακα οδηγούσαν σε εξορία. Σήμερα η κάψα οδηγεί σε απομόνωση και, αν κριθεί απαραίτητο, νοσηλεία. Τόσο η εξορία όσο και η απομόνωση και νοσηλεία επιτρέπουν αφενός στον άνθρωπο να αναρρώσει – από τα πολιτικά ή αναπνευστικά του πάθη – και προστατεύουν αφετέρου το κοινωνικό σύνολο.
Πολλά άλλαξαν από τότε ως σήμερα με κυριότερη την πρόληψη μέσω ενεργητικής ανοσοποίησης ή κοινώς, τον εμβολιασμό. Μήτε οι αρχαίοι μήτε εμείς διαθέτουμε την ένεση που θα προλάβει την μετεξέλιξη ενός δημοκρατικού πολίτη σε τυραννίσκο. Διαθέτουμε όμως εδώ και λίγες εβδομάδες την ένεση που σε μεγάλο ποσοστό αποτρέπει τη νόσηση από COVID-19 και, ενδεχομένως, τη μετάδοση της νόσου. Για λόγους που δεν θα αναλυθούν εδώ πολλοί άνθρωποι εκφράζουν καχυποψία ή και αρνούνται να εμβολιαστούν.
Ο αποκλεισμός από την ιατροφαρμακευτική περίθαλψη ως τίμημα του μη εμβολιασμού
Καθώς το θέμα κυριαρχεί στον δημόσιο διάλογο, δεν είναι λίγοι εκείνοι που προτείνουν τον «εξοστρακισμό» των αρνητών από το σύστημα υγείας. Το σκεπτικό τους είναι, σε γενικές γραμμές, το ακόλουθο: «Δεν μπορούμε να υποχρεώσουμε κανέναν να εμβολιαστεί, δεν μπορούμε όμως να υποχρεώσουμε το σύστημα υγείας να περιθάλπει ασθενείς που ενσυνείδητα οδηγήθηκαν σε βαρεία νόσο COVID-19. Οι αρνητές θέτουν την οικογένεια, τους συναδέλφους και όποιον συναναστρέφονται σε κίνδυνο και στερούν εξειδικευμένους πόρους και προσωπικό από ασθενείς, που τους χρειάζονται και δεν είχαν την επιλογή να τους αποφύγουν. Είναι επιλογή σου να μην εμβολιαστείς, αλλά δεν είναι επιλογή σου να στερήσεις την εντατική από τον ασθενή με COVID-19, που δεν πρόλαβε να εμβολιαστεί ή τον ντελιβερά/ταχυμεταφορέα που παρασύρθηκε από αυτοκίνητο, ενώ εργαζόταν». Η πρόταση αυτή δεν στερείται – ορισμένης – λογικής και ενδεχομένως και ρεαλισμού.
Αντιβαίνει, ωστόσο, στην ιατρική ηθική και τη σύγχρονη θεώρηση της υγείας. Η ιπποκρατική ηθική επιτρέπει την άρνηση ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης, μόνο όταν ο ασθενής «αιτηθεί φάρμακον ή ξυμβουλίην θανάσιμον». Αν κάποιος αρνηθεί τον εμβολιασμό, ασθενήσει και προσέλθει σε ένα νοσοκομείο, θα είναι «θανάσιμον» να βρει την πόρτα κλειστή. Παρόμοιο είναι και το πνεύμα της σύγχρονης αντίληψης της υγείας, η οποία ορίζεται στο καταστατικό του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) ως «κατάσταση πλήρους σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας και όχι μόνο απουσία ασθένειας ή αναπηρίας». Εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς ότι το εμβόλιο είναι μέσο επίτευξης της υγείας και όχι σκοπός ή, μάλλον, ειδικό και όχι τελικό αίτιο με αριστοτελικούς όρους. Αν μάλιστα αναλογιστούμε ότι ο ίδιος ορισμός προϋποθέτει και τους κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς προσδιοριστές της υγείας, είναι ευνόητο ότι ο αποκλεισμός ατόμων ή ομάδων από την υγειονομική περίθαλψη είναι άτοπος ή μάλλον ανθυγιεινός.
Σε κάθε ζήτημα που η ηθική αντιλογία πλατειάζει, ο νομοθέτης καλείται να δώσει λύση. Το μείζον θέμα του εμβολιασμού ταλανίζει απαρχής τόσο την ανθρωπότητα, όσο και την νομική κοινότητα. Από νομικής άποψης, τα ατομικά δικαιώματα αποσκοπούν στην κατοχύρωση συγκεκριμένων ελευθεριών, που ορίζονται από το Σύνταγμα της χώρας, όπως αυτό επιβάλλει ώστε να διασφαλιστούν η προστασία της αξίας του ανθρώπου, αλλά και ο σεβασμός, τα οποία οφείλουν να αποτελούν την πρώτιστη μέριμνα του Κράτους (Άρθρο 2 Συντάγματος). Επιπροσθέτως, καλό είναι να ληφθεί υπόψιν το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης, το οποίο προβλέπει ότι το άτομο αναλαμβάνει προσωπική ευθύνη για τις πράξεις του. Με άλλα λόγια, είναι ικανό να διοικεί το σώμα του σύμφωνα με τη δική του επιθυμία, αλλά και αναπτύσσει αυτοβούλως την προσωπικότητά του. Βάσει των ανωτέρω, διαπιστώνουμε ότι η υποχρεωτικότητα του εμβολίου, προς στιγμήν αμφιταλαντεύεται, αν σκεφτούμε κιόλας ότι η δημοκρατία και η ελευθερία βαδίζουν παράλληλα
Ωστόσο, οφείλουμε να τονίσουμε ότι η Πολιτεία έχει το αναφαίρετο δικαίωμα να ορίσει περιορισμούς κι έπειτα να θέσει κυρώσεις στους αντιφρονούντες. Ειδικότερα, το νομοθετικό όργανο δύναται να επιβάλλει περιορισμούς που έχουν απώτερο στόχο το δημόσιο ή γενικό καλό. Αξίζει να σημειωθεί ότι κατά την διάρκεια της ευλογιάς, η Ελλάδα το 1936 επέβαλε το δαμαλισμό με τρόπο υποχρεωτικό δια νόμου, στερώντας (προσωρινά) το δικαίωμα της αυτοδιαθέσεως. Να επισημανθεί επιπλέον ότι στην Αμερική, πάλι κατά τη διάρκεια του υποχρεωτικού εμβολιασμού έναντι της προαναφερθείσας νόσου, η Πολιτεία έθεσε κυρώσεις, με κυριότερη την απαγόρευση της φοίτησης των παιδιών στο σχολείο.
Συνεπώς, εν καιρώ πανδημίας η υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού για την αντιμετώπιση οποιασδήποτε νόσου δεν θεωρείται αντισυνταγματική, διότι έχει ως απώτερο στόχο την εξασφάλιση της δημόσιας υγείας. Επ’ αφορμής του παραδείγματος της Αμερικής, μπορεί κάποιος να ισχυριστεί ότι η ύπαρξη κυρώσεων είναι αναπόσπαστο μέτρο για την διασφάλιση του γενικότερου κοινωνικού συμφέροντος, οπότε κάλλιστα θα μπορούσε να γίνει λόγος για αποκλεισμός των αρνητών του εμβολιασμού του Covid-19 από μελλοντική υγειονομική περίθαλψη.
Ακόμα όμως και αν ο αποκλεισμός από την υγειονομική περίθαλψη δύναται να νομιμοποιηθεί, είναι απαραίτητο να σκεφτούμε τον αντίκτυπο και τις επιπτώσεις ενός τέτοιου μέτρου.
Μέχρι σήμερα, για να βρει κανείς κλειστή την πόρτα των υπηρεσιών υγείας έπρεπε να είναι ανασφάλιστος. Τα περισσότερα σύγχρονα συστήματα υγείας επιχειρούν να παρέχουν πρόσβαση, τουλάχιστον για επείγοντα περιστατικά, και σε ανασφάλιστους. Πρόσφατη μελέτη του Οργανισμού των Ηνωμένων Εθνών για τη μετανάστευση έδειξε ότι το κόστος συμπερίληψης τους στους δικαιούχους περίθαλψης υπολείπεται κατά πολύ του κόστους αποκλεισμού τους από την υγεία. Πριν λίγους μήνες, τα σχέδια της Κυβέρνησης των ΗΠΑ να μειώσει τις δαπάνες για το Medicare, ένα πρόγραμμα που μεταξύ άλλων εξασφάλιζε υγειονομική περίθαλψη σε ανασφάλιστους, συνάντησαν κύμα αντιδράσεων. Είναι απορίας άξιο πώς λίγους μήνες μετά πολλοί έχουν φτάσει να υπερασπίζονται και να προτείνουν τέτοιες πρακτικές.
Η αλήθεια, βέβαια, είναι ότι ο πρότερος συλλογισμός δεν έλαβε υπόψη την ασφυκτική πίεση που δέχονται τα συστήματα υγείας. Όταν πρέπει να επιλέξεις ποιον θα διασωληνώσεις ή ποιον θα εισαγάγεις, λίγα πράγματα μπορούν να προσφέρουν οι επικλήσεις σε ορισμούς και συλλογισμούς. Η προτεραιότητα σε κάποιον που κατέβαλε κάθε προσπάθεια για να μην ασθενήσει έναντι κάποιου που εκούσια αγνόησε προστατευτικά μέσα όπως και τα εμβόλια φαντάζει εύλογη. Εντούτοις, αυτή η νοοτροπία μπορεί να πάρει επικίνδυνες προεκτάσεις. Αν κάποιος, που βλάπτει την υγεία του εν γνώσει του, μπορεί να αποκλειστεί από την παροχή υγειονομικής περίθαλψης, τότε μετά τη νόσο COVID-19 σειρά έχουν το AIDS και η ιογενής ηπατίτιδα.
Μετά τους αρνητές του εμβολιασμού, θα βρουν και οι χρήστες ναρκωτικών ή οι άνθρωποι που μολύνθηκαν λόγω απροφύλακτων σεξουαλικών επαφών κλειστή την πόρτα του συστήματος υγείας; Ενδεχομένως αυτό επιτάσσει η αρχή της ισονομίας, η οποία, σε γενικές γραμμές, επιβάλλει την ισότητα των ανθρώπων απέναντι στο νόμο.
Η λίστα, μάλιστα, μεγαλώνει, αν επεκταθούμε στα μη μεταδιδόμενα νοσήματα. Γνωρίζουμε ότι η εκούσια επιλογή κακών διατροφικών συνηθειών, η εκούσια αποχή από την άσκηση, η εκούσια κατανάλωση αλκοόλ και το εξίσου εκούσιο κάπνισμα είναι αναγνωρισμένοι παράγοντες κινδύνου για ένα σεβαστό σύνολο νοσημάτων, που τυχαίνει να αντιπροσωπεύουν και τα πρώτα νούμερα στις λίστες θνητότητας, χρόνιας – συχνά ενδονοσοκομειακής – και σε κάθε περίπτωση ακριβής περίθαλψης. Ποιο είναι, άραγε, το επόμενο «λογικό» βήμα; Να αφαιρέσουμε από τη λίστα χειρουργείων αορτοστεφανιαίας παράκαμψης όσους κάπνιζαν; Να κλείσουμε την πόρτα του αιμοδυναμικού εργαστηρίου σε όσους δεν πρόσεχαν τη διατροφή τους; Να δίνουμε προτεραιότητα στα ραντεβού με βάση τα χιλιόμετρα που χτύπησε η εφαρμογή στο smartphone; Όλως περιέργως η σύγχρονη ιατρική τείνει να αντιμετωπίζει διαφορετικά αυτές τις καταστάσεις εξετάζοντας τη συνταγογράφηση της άσκησης σε ολοένα και περισσότερες χώρες, και καθιερώνοντας την «ιατρική αλλαγής του τρόπου ζωής (lifestyle medicine)».
Προτάσεις εν είδει σχεδίου δράσης
Σήμερα, η καχυποψία απέναντι στην επιστήμη, παρά τον πρόδηλο κίνδυνο για την υγεία, αυξάνεται. Ταυτόχρονα, η διαχωριστική γραμμή μεταξύ καλών και κακών πρακτικών στην επικοινωνία μας με τον γενικό πληθυσμό δεν είναι πάντα ξεκάθαρη. Είναι καιρός, λοιπόν, ανάμεσα στα infographics, τα βίντεο, τις κάποτε νηφάλιες και άλλοτε συναισθηματικά φορτισμένες δημηγορίες, να σκεφτούμε τί μπορεί να κάνουμε λάθος.
Η εκλαΐκευση ή επικοινωνία της επιστήμης (scicomm) είναι διεθνώς αναγνωρισμένη καλή πρακτική. Συνίσταται στην παρουσίαση σύνθετων επιστημονικών θεμάτων ή την αποδόμηση μύθων με απλό αλλά τεκμηριωμένο και – ει δυνατόν – παραστατικό τρόπο. Είναι καιρός να σκεφτούμε σοβαρά εάν η απρόσωπη φιγούρα με τα γυαλιά στο Youtube ή η δίκην παρωδίας χρυσόβουλου σφραγίδα της ψευδούς είδησης είναι αυτό που χρειάζεται, για να πειστεί ο εργαζόμενος σε διαθεσιμότητα, που πρέπει αλλά και δεν πρέπει να επισκεφθεί τους υπέργηρους γονείς. Ενδεχομένως αυτά τα μέσα να μην πείθουν και τους νέους, που μπορεί να διασκεδάζουν με το να πετροβολούν «ανόητους», αλλά την ίδια στιγμή δίνουν διπλές εξεταστικές σε εξευτελιστικά λίγο χρόνο και εμπλουτίζουν το βιογραφικό τους με άμισθη εργασία.
Tο να περιγελάσει ένας γιατρός έναν ασθενή που κάνει απλοϊκές ερωτήσεις ή διηγείται «ιστορίες για αρκούδες» θεωρείται ανάρμοστο. Εξίσου απρεπής είναι και η χλεύη, η ειρωνεία και κάθε μορφή σκαιότητας κατά την επικοινωνία πληροφοριών σχετικών με την υγεία σε ευρύτερο κύκλο. Είναι σημαντικό να κατανοήσουν όλοι ότι η πανδημία είναι πόλεμος έναντι της νόσου. Η έκβαση του πολέμου εξαρτάται από τη συνεργασία και τη σύμπλευση με τους ειδικούς, αλλά ο δεκατισμός δεν είναι επιλογή. Χάριν λόγου, αναφέρουμε ότι οι Ρωμαίοι εισήγαγαν τον δεκατισμό θανατώνοντας, κατόπιν κλήρωσης, έναν στρατιώτη ανά δεκάδα για να εξασφαλίσουν την πειθαρχία των υπολοίπων λεγεωνάριων. Για κάποιο λόγο ο ηθικός εξευτελισμός του «τρολ», και πολύ περισσότερο ο προτεινόμενος θάνατος του αρνητή εκτός νοσοκομείου προσιδιάζουν σε έναν σύγχρονο δεκατισμό.
Στον αντίποδα αυτών των πρακτικών βρίσκεται η ενσυναίσθηση, η ικανότητα δηλαδή να μπούμε στη θέση του άλλου, όταν ενημερώνουμε για μία δύσκολη διάγνωση αλλά και όταν εφιστούμε την προσοχή του σε προληπτικά μέτρα. Μεταξύ άλλων, μπορούμε να εξηγήσουμε την έννοια της αβεβαιότητας και να κάνουμε ρεαλιστικές συγκρίσεις κινδύνου μεταξύ της νόσησης και των καταγεγραμμένων ανεπιθύμητων ενεργειών. Μπορούμε, επίσης, να ξεκινήσουμε από τα βασικά για να καταστήσουμε κατανοητό, γιατί το mRNA δεν τροποποιεί το DNA αντί να εγκαλούμε τους αρνητές για άγνοια βασικής βιολογίας. Πού κολλάει η ενσυναίσθηση εδώ; Το πρώτο βήμα της ενσυναίσθησης είναι να καταλάβει κανείς ότι μορφώθηκε λόγω ενός συνόλου παραγόντων, που για πολλούς άλλους δεν ίσχυαν. Σε αυτό βοηθά το να αναλογιστεί κανείς ότι αντίστοιχα άμοιρος μπορεί να είναι ο ίδιος σε άλλα γνωστικά αντικείμενα – πράγμα που συχνά δεν αργεί να φανεί, όταν εμφανιστούν τα πρώτα τριτόκλιτα επίθετα.
Η ενσυναίσθηση, βέβαια, έχει και πιο πρακτικές εκφάνσεις. Στην κλινική πράξη είναι πολύ σημαντικό το να εξηγεί κανείς, εκ των προτέρων, αναμενόμενες επιδράσεις όπως το βάρος στο χέρι που εμβολιάστηκε ή τα δέκατα μία με δύο μέρες μετά, και να καθιστά σαφές, όχι μόνο το πότε ανησυχούμε, αλλά και το ότι θα παρασχεθεί άμεσα η ενδεδειγμένη αντιμετώπιση. Αν στο μεσοδιάστημα των εμβολιασμών παρέχεται ικανοποιητικός χρόνος για αυτές τις διευκρινίσεις, η προσέλευση μπορεί να αυξηθεί. Επειδή όμως η υγεία, όπως ορίστηκε προηγουμένως, συντελείται σε μεγάλο βαθμό και εκτός νοσοκομείου, είναι απαραίτητη η ρυθμιστική/νομική των πτυχών του επαγγελματικού και δημοσίου βίου που συντελούν στην απαισιοδοξία και την καχυποψία, επομένως είναι αναγκαίο να οριοθετηθεί ένα νομικό και θεσμικό πλαίσιο, το οποίο θα καλύπτει όλες τις εκφάνσεις των προαναφερθέντων τομέων.
Εγγυάται αυτή η προσέγγιση την απόλυτη συμμόρφωση κι επιτυχία; Σίγουρα δε θα πεισθούν όλοι. Γνωρίζουμε, ωστόσο, ότι σε εποχές δυσπιστίας απέναντι στα εμβόλια, η υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού (ή τα ισοδύναμά της μέτρα) μπορεί να έχουν τα αντίθετα αποτελέσματα. Ως εκ τούτου, η προτεινόμενη στέρηση της υγειονομικής περίθαλψης μπορεί, όχι μόνο να εντείνει την έλλειψη εμπιστοσύνης, αλλά και να οδηγήσει σε φαινόμενα όπως η πλαστογράφηση πιστοποιητικών εμβολιασμού.
Επιστρέφοντας εκεί από όπου αρχίσαμε, μπορούμε να θυμηθούμε ότι σε καιρούς πολέμου οι εξοστρακισθέντες Αθηναίοι μπορούσαν να επιστρέψουν και να λάβουν μέρος στον αγώνα της πόλης, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα την επιστροφή του Αριστείδη λίγο πριν τη ναυμαχία της Σαλαμίνας. Έτσι λοιπόν, και σε καιρούς υγειονομικού πολέμου, αρμόζει να μην εξοστρακίζουμε τους αρνητές, αλλά να προσπαθούμε με κάθε τρόπο να τους κάνουμε συμμετόχους του κοινού αγώνα κατά της πανδημίας.
*H Νικόλ Κουτροπούλου είναι φοιτήτρια Νομικής και ο Χρήστος Τσαγκάρης φοιτητής Ιατρικής. www.respublica.gr
Βιβλιογραφία
-
- Hajar, R 2017, The Physician’s Oath: Historical Perspectives. Heart Views. Vol.18, no. 4, pp. 154-159. doi:10.4103/HEARTVIEWS.HEARTVIEWS_131_17
- World Health Organization. 2020. Constitution. [online] Available at: <https://www.who.int/about/who-we-are/constitution> [Accessed 29 December 2020].
- Σπηλιωτόπουλος, Ε. (2005) Το Ελληνικό Δημόσιο Δίκαιο: οι βασικοί κανόνες. 10η Έκδ. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη.
- Δημητρόπουλος, Α. (2005) Συνταγματικά Δικαιώματα- Γενικό Μέρος:Σύστημα συνταγματικού δικαίου. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Σάκκουλα Α.Ε.
- Παπουτσάκης Γεώργιος. Ιστορική αναδρομή, εμβόλια και ταξιδιωτική ιατρική. Διαθέσιμο στο:
- Η Συνταγματολόγος Φερενίκη Παναγοπούλου-Κουτνατζή στην εκπομπή «Επικαιρότητα» (2020) Γιαχνάκη Μαρία [YouTube]. Ελλάδα: Pemptousia FM
- UN Migration. 2016. Cost analysis of health care provision for irregular migrants and EU citizens without insurance [online] Available at: https://eea.iom.int/publications/cost-analysis-health-care-provision-irregular-migrants-and-eu-citizens-without [Accessed 29 December 2020]
- Stein J, Werner E. 2020. Trump offers $4.8 trillion budget plan that seeks big cuts to domestic programs, The Washington Post [online] Available at: https://www.washingtonpost.com/business/2020/02/10/trump-budget-program-cuts/ [Accessed 29 December 2020]
- Centers for Disease Control and Prevention. 2020. Sexual Transmission and Viral Hepatitis [online] Available at: https://www.cdc.gov/hepatitis/populations/stds.htm [Accessed 29 December 2020]
- Centers for Disease Control and Prevention. 2020. HIV Transmission [online] Available at: https://www.cdc.gov/hiv/basics/transmission.html [Accessed 29 December 2020]
- Suleman A. 2020. Exercise Prescription. Medscape [online] Available at: https://emedicine.medscape.com/article/88648-overview#:~:text=Exercise%20prescription%20commonly%20refers%20to,for%20the%20client%20or%20patient. [Accessed 29 December 2020]
- Matta, G 2020, Science communication as a preventative tool in the COVID19 pandemic. Humanit Soc Sci Commun 7, pp. 159 https://doi.org/10.1057/s41599-020-00645-1
- Cornelia, B Böhm, R 2016, Detrimental effects of introducing partial compulsory vaccination: experimental evidence, European Journal of Public Health, Vol. 26, no. 3, pp. 378–381, https://doi.org/10.1093/eurpub/ckv154
