Ευάγγελος Δ. Πρωτοπαπαδάκης
PhD, Επίκουρος Καθηγητής Εφαρμοσμένης Ηθικής
Διευθυντής του Εργαστηρίου Εφαρμοσμένης Φιλοσοφίας του ΕΚΠΑ
Είμαι απόλυτα πεπεισμένος πως ο πλέον ασφαλής τρόπος που μας προσφέρεται ώστε να γνωρίσουμε έναν άνθρωπο είναι να διαβάσουμε τα κείμενά του.
Όχι για να εξακριβώσουμε τι σκέφτεται εκείνος, αφού δεν γράφουμε πάντοτε στα κείμενά μας ακριβώς αυτά που σκεφτόμαστε – άλλωστε, οι σκέψεις μας υπόκεινται στις ίδιες μεταβολές, στις οποίες υπόκειται ο εαυτός μας συνολικά στο διάβα του χρόνου.
Το κείμενο, αν σκύψουμε επάνω του με ενσυναίσθηση και προσήλωση, μάς επιτρέπει να συμπεράνουμε με την μεγαλύτερη δυνατή ασφάλεια – ακόμη περισσότερο πιστεύω και από την ίδια την προσωπική επαφή – τον τρόπο με τον οποίον σκέφτεται ο συγγραφέας του, τι είδους άνθρωπος είναι αυτός, πώς είναι δομημένη η προσωπικότητά του.
Μας αποκαλύπτει εάν αυτός είναι ιδιαίτερος και ενδιαφέρων ή συνηθισμένος και βαρετός, πόσο λεπτό είναι το πνεύμα του και πόσο οξεία η ματιά του, εάν η σκέψη του έχει την ανάγκη να διεισδύει και να αναζητά την ουσία των πραγμάτων ή εάν βαυκαλίζεται αρκούμενη στην επιφάνεια, εάν είναι λεπτός και χαριτωμένος ή πεζός και τετριμμένος, εάν είναι ευγενής και, κυρίως, εάν είναι γνήσιος ή επιτηδευμένος.
Κοντολογίς και υπ’ αυτήν την έννοια το κείμενο είναι ο συγγραφέας. Συνεπώς, δεν είμαι σίγουρος – ούτε εσείς θα είστε – εάν στο εξής θα σας μιλώ για το βιβλίο που σήμερα παρουσιάζουμε, ή για τον Θεοδόση Πελεγρίνη αλλά, υπό το πρίσμα όσων ήδη έχω πει, αυτό μικρή μόνον σημασία έχει.
Ας πούμε πως θα σας μιλήσω για το βιβλίο.
Εάν θα έπρεπε να σας πω μόνον με μια λέξη κάτι για το βιβλίο αυτό, θα σας έλεγα πως είναι αναπάντεχο και γνήσιο.
Ουπς, αυτές είναι δυο λέξεις.
Το βιβλίο, όμως, διακρίνεται και από τα δυο αυτά γνωρίσματα εξ ίσου, έτσι ώστε εάν τοποθετούσα κάποιο από αυτά σε δεύτερο πλάνο, φοβάμαι πως σχεδόν θα σας παραπλανούσα και, σίγουρα, θα αποκομίζατε ελλιπή εικόνα για το βιβλίο.
Γιατί είναι αναπάντεχο;
Ο τίτλος – Φιλοσοφία της ζωής – προδιαθέτει τον αναγνώστη για κάτι άλλο, ίσως για ένα μανιφέστο ή για κάποια συνεκτική συστηματική δοκιμή, αλλά το βιβλίο δεν είναι κάτι τέτοιο, κάθε άλλο.
Το βιβλίο αυτό, αντιθέτως, είναι απάνθισμα σπαραγμάτων, στιγμών ζωής που έχουν επιλεγεί με την προσοχή που ο συλλέκτης διαλέγει τα πιο χαρακτηριστικά κομμάτια της συλλογής του και τα γυαλίζει, τα περιποιείται και τα τοποθετεί με τρόπο τέτοιον, ώστε να λένε κάτι ιδιαίτερο σε όποιον έρχεται σε επαφή μαζί τους.
Κάποιες – οι περισσότερες – από τις στιγμές αυτές είναι μικρές, τόσο μικρές ώστε η ιστορία αποφάσισε να τις καταχωνιάσει σε δυο γραμμές, δυο γραμμές που συνήθως ο αναγνώστης προσπερνά στα γρήγορα χωρίς να τις προσέξει – πως το λέει ο Καβάφης;
Θ’ άφηνα το βιβλίο αν μια μνεία μικρή κι ασήμαντη του βασιλέως Καισαρίωνος δεν είλκυε την προσοχή μου.
Όμως η ζωή μας αποτελείται από στιγμές.
Η ευτυχία είναι μια στιγμή, και η απόφαση να κάνεις έτσι και όχι αλλιώς, και η επίγνωση, και ο έρωτας, και ο θάνατος, φυσικά, όλα τους μια μοναδική στιγμή, κάθε φορά ανεπανάληπτη και καθοριστική, μα όχι πάντα όσο απαστράπτουσα χρειάζεται ώστε να ελκύει την προσοχή μας.
Αυτές, οι μη κραυγαλέες στιγμές είναι καταδικασμένες να κατοικούν στο ημίφως που τους αναλογεί απαρατήρητες και ξεχασμένες έως ότου κάποιος σταματήσει επάνω τους και διακρίνει την ομορφιά και την σημασία τους.
Αυτό είναι το έργο της τέχνης η οποία, λέει ο Καββαδίας, δεν πρέπει να αντανακλά σαν τον καθρέφτη, μα σαν φακός να μεγεθύνει.
Η μη λαμπερή στιγμή, λοιπόν, κάθε άλλο παρά ασήμαντη είναι.
Έχει την βαρύτητα και την αξία της.
Το βιβλίο αυτό πολύ το συγκινεί μια λεπτομέρεια – με τον στίχο αυτόν του Καβάφη αρχίζει η ενότητα που επιγράφεται Ευτυχία, και στην λεπτομέρεια αυτή αναγνωρίζει γενναιόδωρα τις ποιότητές της.
Όχι μόνον αυτό, σκύβει επάνω της, την διαβάζει αλλιώτικα, και ανάγει την μοναδικότητα και την αποσπασματικότητά της σε κανονικότητα και αιτιώδη συνάφεια.
Αυτό είναι το κατ’ εξοχήν και εξ ορισμού απροσδόκητο, και αυτό που κυρίως διακρίνει το βιβλίο αυτό: η αναπάντεχη έκλαμψη της αναγνώρισης του κανονικού και του αιτιώδους εντός του κυκεώνα που αναπόδραστα συνθέτουν οι ατομικές και ανεπανάληπτες μικρές στιγμές, οι λεπτομέρειες.
Σας μίλησα στο προοίμιο της τοποθέτησής μου για την προσωπική μου λογοτεχνική διαστροφή, να επιδιώκω να εντοπίσω τον συγγραφέα μέσα στο κείμενο, να δω τι άνθρωπος είναι.
Γνωρίζω την γοητεία που ασκεί στον Θεοδόση Πελεγρίνη η ματιά του Καβάφη – αλλά και αν δεν την γνώριζα, το βιβλίο αυτό θα μου την απεκάλυπτε χωρίς περιθώριο αμφιβολίας.
Για την ακρίβεια, αρκετά από τα κείμενα του βιβλίου αυτού θα μπορούσαν να είναι πεζά σχεδιάσματα ποιητικής γραφής στο πνεύμα και κατά τον τύπο της καβαφικής.
Είπα νωρίτερα πως το βιβλίο αυτό είναι εξ ίσου απροσδόκητο και γνήσιο, και οφείλω τώρα να αιτιολογήσω τον δεύτερο χαρακτηρισμό.
Στην σκέψη μου γνήσιο είναι οποιοδήποτε πνευματικό δημιούργημα θέτει έναν στόχο και αφοσιώνεται στην επίτευξή του χωρίς να ενδίδει στην ευκολία είτε της κενολογίας, είτε σε αυτήν της φτηνής εκζήτησης.
Με άλλα λόγια, το γνήσιο έργο φτιάχνεται με πολύ κόπο από τον δημιουργό του και πάντοτε για κάποιον άλλον, για να κάνει αυτόν που θα ασχοληθεί μαζί του καλύτερο άνθρωπο.
Είναι τόσα, μα τόσα τα πνευματικά δημιουργήματα – ποιητικές συλλογές, λογοτεχνικά και φιλοσοφικά έργα, ιδίως αυτά τα τελευταία, που ενίοτε σου επιτρέπουν να ακούσεις στεντόρεια την φωνή του δημιουργού τους να κραυγάζει μέσα από τις γραμμές τους: κοιτάξτε πόσο σπουδαίος, πόσο σημαντικός είμαι!
Όχι το βιβλίο αυτό.
Το βιβλίο αυτό χρησιμοποιεί την περιουσία του για να διδάξει, για να πει στον αναγνώστη του πέντε πράγματα – για την ακρίβεια, εκατό πράγματα – που θα τον κάνουν καλύτερο άνθρωπο.
Τι έμαθα εγώ από αυτό το βιβλίο, και με ποιους τρόπους έγινα καλύτερος άνθρωπος διαβάζοντάς το;
Είδα από άλλη, εναλλακτική οπτική έννοιες που στην σκέψη μου υφίσταντο με έναν συγκεκριμένο τρόπο.
Την ευτυχία, φέρ’ ειπείν, την εύκολη, ανέφελη και αδιατάρακτη ευτυχία που διασφαλίζει είτε η αδράνεια, είτε το εκούσιο ψαλίδισμα των ονείρων μας.
Ο Επίκουρος προτείνει όσο απομακρυνόμαστε από τις φυσικές και αναγκαίες επιθυμίες μας – που για εκείνον δεν είναι τίποτα περισσότερο από λίγο ψωμί, λίγο νερό και η συντροφιά των φίλων – να αδιαφορούμε για τις υπόλοιπες ανάλογα με την απόστασή τους από τις πρώτες – για την τρυφή, ορισμένως, και για την δόξα.
Ιδίως αυτή η τελευταία μόνον προβλήματα δημιουργεί, αφού μας τοποθετεί σε περίοπτη θέση μεταξύ των μελών του περιγύρου μας και καθιστά αδύνατη την εναρμόνισή μας με την απόλυτη επικούρεια προσταγή λάθε βιώσας, η οποία διασφαλίζει την ήρεμη, την μακάρια ζωή.
Οι εκατό λέξεις της ενότητας που αναφέρεται στην ευτυχία ήταν αρκετές ώστε να δώσουν σχήμα και οριστική μορφή σε σχετικές σκέψεις που είχα σκόρπιες μέσα μου.
Η ευτυχία, διαβάζω εκεί, δεν είναι χίμαιρα.
Μπορεί πράγματι κανείς, περιορίζοντας τις επιθυμίες του και κονταίνοντας τους στόχους του να εξασφαλίσει την ευτυχία με αποτέλεσμα, όμως, να καταστεί έτσι απλώς μια ύπαρξη.
Η άλλη δυνατότητά του είναι – αντί για απλή, αδιάφορη, αδρανής ύπαρξη – να επιλέξει, αποποιούμενος την ιδέα της ευτυχίας, να εξακολουθεί να ζει ως μια ύπαρξη δρώσα, όπως έπραξε ο μέγας Έλλην γιατρός Γεώργιος Παπανικολάου.
Δεν με ενδιαφέρει, έλεγε ο Παπανικολάου, να γίνω ευτυχισμένος.
Να εργάζομαι θέλω.
Προφανώς το ίδιο σκεφτόταν ο Μιχαήλ Άγγελος τα ατελείωτα χρόνια που πέρασε κρεμασμένος ανάποδα για να ιστορήσει την οροφή της Καπέλα Σιστίνα – ήθελε απλώς να εργάζεται.
Η εναλλακτική οπτική σε σχέση με κάτι που ήδη έχει καταγραφεί ως δεδομένο και έχει παγιωθεί στην σκέψη μας αφ’ ενός, το στοιχείο του αναπάντεχου που αναπόδραστα συνοδεύει τις αναγνώσεις αυτού του είδους αφ’ ετέρου και αυτό που νωρίτερα ονομάτισα γνησιότητα, αυτά τα τρία μαζί είναι, νομίζω τα κύρια γνωρίσματα που πρέπει να διακρίνουν ένα έργο, ένα βιβλίο εν προκειμένω, εάν αυτό επιθυμεί να λογίζεται ως φιλοσοφικό.
Η φιλοσοφία είναι σκέψη, και η σκέψη είναι μεγαλύτερη από τον κόσμο μας, αφού μπορεί να περικλείει εντός της άπειρους εναλλακτικούς κόσμους.
Ο φιλόσοφος, σε αντίθεση με τον δημοσιογράφο, οφείλει να μας παρουσιάζει τα πράγματα όχι όπως είναι, αλλά όπως εκείνος πιστεύει πως θα όφειλαν ή θα μπορούσαν να είναι.
Ως εκ τούτου, καίριο συστατικό ενός φιλοσοφικού έργου δεν μπορεί παρά να είναι η ρηξικέλευθη οπτική, η διαφορετική, η ασυνήθης ανάγνωση.
Και από κοντά, βέβαια, έρχεται το ξάφνιασμα που νομοτελειακά συνοδεύει τις αναγνώσεις αυτού του είδους.
Ένα σημαντικό φιλοσοφικό έργο σκέφτομαι πως μερικές φορές μοιάζει με γροθιά στο στομάχι: είναι πάντοτε απροσδόκητο, ανατρέπει, αναστατώνει, μας φέρνει σε δύσκολη θέση και μας επιβάλλει να αντιδράσουμε με κάποιον τρόπο.
Για να είναι τέτοιο όμως, και αυτό είναι το τρίτο γνώρισμά του, το οποίο εν πολλοίς δεν έπεται αλλά προϋποτίθεται, πρέπει να είναι γραμμένο για τον άνθρωπο, τον αναγνώστη.
Η φιλοσοφία είναι στην ουσία της δημιουργία με την κυριολεκτική σημασία του όρου – είναι εξ ορισμού εξωστρεφής: πάντοτε η στόχευσή της είναι έξω από τον εαυτό της και τον στενό και ενίοτε μίζερο μικρόκοσμο των θεραπόντων της, σημαδεύει τον άλλον, τους πολλούς, τον κόσμο των οποίων θα αλλάξει εάν ευτυχήσει.
Σίγουρα υπάρχουν και άλλοι τρόποι του φιλοσοφείν, εσωστρεφείς, ομφαλοσκοπικοί, αυτοαναφορικοί.
Όμως οι τρόποι αυτοί – στα δικά μου τα μάτια, τουλάχιστον – στερούνται της γνησιότητας που πρέπει να διέπει τον φιλοσοφικό στοχασμό κατ’ εξοχήν, όπως και κάθε άλλη μορφή πνευματικής δραστηριότητας.
Σε κάθε περίπτωση, εάν έτσι αντιλαμβάνεστε την φιλοσοφία, ως πεποικιλμένη αυτάρεσκη ομφαλοσκόπηση μιας περίκλειστης κάστας ειδημόνων, μην αγοράσετε το βιβλίο αυτό, θα απογοητευθείτε.
Αν, αντίθετα, θέλετε να διαβάσετε κάτι γοητευτικό και ντελικάτο που έχει γραφεί για εσάς και από το οποίο θα αντλήσετε όφελος, σας προτρέπω τουλάχιστον να το φυλλομετρήσετε.
Και εάν δεν σας υποχρεώσει το ίδιο να του αφιερώσετε τον χρόνο σας, ε, τότε όλα όσα έχετε ακούσει έως τώρα από εμένα δεν είναι παρά η εξιδανικευμένη οπτική που πάντοτε ο μαθητής διατηρεί για τον δάσκαλό του που αγαπά, και στον οποίον οφείλει πολλά, πρωτίστως το ευ ζην.
Θεοδόσης Ν. Πελεγρίνης, Ένας σύγχρονος από σκηνής αρχαίος φιλόσοφος δίνει μαθήματα ζωής και μέσα από το βιβλίο του «Φιλοσοφία της Ζωής» από τις εναλλακτικές εκδόσεις «ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΩΣ», Αθήνα 2017.
Από τον ποιητή, θεατρολόγο και κριτικό Κωνσταντίνο Μπούρα…
Με την μαιευτική μέθοδο και με τη χαρά της συν-διάλεξης ο παλαίμαχος καθηγητής Φιλοσοφίας έγινε ένα με το αντικείμενό του.
Ταυτίστηκε τόσο πολύ με την αναζήτησιν της Γνώσεως, ήτις ουδέποτε επιτυγχάνεται πλήρως και συμφιλιωμένος πλέον με το τραγικωμικόν της προσκαίρου ανθρωπίνης υπάρξεως κατέρχεται εις το βάθος της συλλογικής συνειδήσεως κι αφουγκράζεται τον ποιητικό ρυθμό μιας ουράνιας κοσμικής μελωδίας από την οποία δεν προλαβαίνουμε να ακούσουμε ούτε μια νότα, σαν τα καβαφικά «βιαστικά άπειρα όντα της στιγμής».
Ο Κορεάτης κορυφαίος αστροφυσικός Trinh Xuan Thuan πα
