Το περιβάλλον έχει πάντα δίκιο. H προστασία του έχει τόσο προφανή και ζωτική σημασία για την ανθρώπινη υγεία, κοινωνία και οικονομία, ώστε αποτελεί στόχο και αξία που αποτυπώνεται στο δίκαιο, με νόμους και δικαστικές αποφάσεις που επιβάλλουν την προστασία του.
Κάθε χρόνο, στις ετήσιες εκθέσεις του WWF Ελλάς για τους περιβαλλοντικούς νόμους, δείχνουμε την πρόοδο ή οπισθοδρόμηση της περιβαλλοντικής νομοθεσίας στην Ελλάδα. Αν και όταν μιλάμε για νόμους, όλοι λίγο πολύ αισθανόμαστε πως πρέπει να σταθούμε ‘προσοχή’, στην πραγματικότητα για πολύ κόσμο δεν είναι καθόλου ξεκάθαρο ότι η περιβαλλοντική νομοθεσία είναι κάτι πολύ παραπάνω από μια πολιτική εμμονή ή μια τυπική διαδικασία που μπορούμε να αγνοήσουμε όταν μας ζορίζει. Ένας από τους στόχους των εκθέσεων μας λοιπόν είναι ακριβώς αυτός. Να απλοποιήσουμε την περιβαλλοντική νομοθεσία και να παράσχουμε σε όλους τους πολίτες πρόσβαση στην πολύτιμη αυτή πληροφορία.
Η ένταξη της προστασίας του περιβάλλοντος και των φυσικών πόρων στα πεδία νομοθετικής ρύθμισης έχει μεγάλη ιστορία. Ωστόσο, η συγκρότηση του σε ένα διακριτό τομέα νομοθεσίας, κάτω από την επιρροή της σύγχρονης επιστήμης της οικολογίας, είναι ένα σχετικά πρόσφατο φαινόμενο. Η εξέλιξη αυτή ήταν το αποτέλεσμα της υποβάθμισης και των καταστροφών που έφερε η εκβιομηχάνιση από τον 190 αιώνα. Οδήγησε όμως ταχύτατα σε έναν από τους πιο ογκώδεις τομείς ρύθμισης, ιδιαίτερα καθώς στις τελευταίες δεκαετίες η επιστημονική έρευνα καταδεικνύει με καταιγιστικό ρυθμό τις επιπτώσεις που επιφυλάσσει σε ανθρώπους και οικονομία η καταστροφή των οικοσυστημάτων και της επιδείνωσης της υγείας του περιβάλλοντος.
Ισχυρός παράγοντας πίεσης για περιβαλλοντικές ρυθμίσεις και προστασία των κοινών αγαθών είναι η ίδια η κοινωνία. Ακόμα και σε καιρούς οικονομικών ή άλλων κρίσεων, η αγωνία και το ενδιαφέρον για τη ζωντανή φύση και η αγωνία για προβλήματα όπως η θαλάσσια ρύπανση ή η καταστροφές δασών παραμένουν έντονα.
Σε φετινή έρευνα του Ευρωβαρόμετρου αποτυπώθηκε ακριβώς αυτή η πραγματικότητα: 75% των ευρωπαίων πολιτών επιθυμούν περισσότερη παρέμβαση της ΕΕ υπέρ της προστασίας του περιβάλλοντος. Το ποσοστό αυτό μάλιστα είναι αυξημένο κατά 8% από την όμοια έρευνα της προηγούμενης χρονιάς, με την Ελλάδα να εμφανίζει σημαντική αύξηση του ποσοστού κατά 12 μονάδες.
Για την ιστορία, σε πολλές περιπτώσεις, κινήματα και περιβαλλοντικές οργανώσεις έχουν ασκήσει πίεση για τη θέσπιση προστατευτικού πλαισίου. Από τις παλιότερες στην ιστορία νομοθετικές ρυθμίσεις που ήλθαν ως αποτέλεσμα κοινωνικής πίεσης για προστασία είναι οι βρετανικές Alkali Act (1863) και Sea Birds Preservation Act (1869). Τομές της σύγχρονης φάσης ήταν οι αμερικανικές Clean Air Act (1963), National Environmental Policy Act (1969) και η Clean Water Act (1971).
Σε διεθνές επίπεδο, η διαδρομή είναι εξίσου μακριά. Από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την Προστασία των Χρήσιμων Πτηνών για της Γεωργίας (1902) μέχρι τη Συμφωνία του Παρισιού για την Κλιματική Αλλαγή (2015) – μία αξιοσημείωτη νίκη του παγκόσμιου κινήματος για αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, παρά τη μειωμένη φιλοδοξία της.
Ιδιαίτερα προχωρημένο σε επίπεδο πληρότητας, συνοχής και αποτελεσματικότητας του θεσμικού πλαισίου για το περιβάλλον είναι το δίκαιο της ΕΕ. Έτσι, στον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης βλέπουμε ανάμεσα στα δικαιώματα, τις ελευθερίες και τις αρχές που αναγνωρίζει η Ένωση, να περιλαμβάνεται «το υψηλό επίπεδο προστασίας του περιβάλλοντος και η βελτίωση της ποιότητάς του» που πρέπει να «ενσωματώνονται στις πολιτικές της Ένωσης και να διασφαλίζονται σύμφωνα με την αρχή της αειφόρου ανάπτυξης».
Η ίδια μακριά ιστορία υπάρχει και στην Ελλάδα: ο πρώτος, σχετικά πλήρης (για την εποχή) δασικός νόμος χρονολογείται από το 1888. Ωστόσο, η σημαντικότερη κατάκτηση είναι αναμφισβήτητα το άρθρο 24 του Συντάγματος του 1975, το οποίο περιλαμβάνει μεν το περιβάλλον στα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα, επικεντρώνεται όμως στην προστασία του φυσικού περιβάλλοντος με ιδιαίτερη αναφορά στα δάση. Ορόσημα στην ιστορία του ελληνικού περιβαλλοντικού δικαίου αποτελούν και αρκετοί νόμοι, από τον 998/1979 και τον 1650/86 μέχρι τον ν. 3937/2011 για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας, ο οποίος ψηφίστηκε ως αποτέλεσμα κοινωνικής πίεσης και προτάσεων περιβαλλοντικών οργανώσεων για περιβαλλοντική προστασία. Αξίζει να αναρωτηθούμε σε ποιο σημείο θα βρισκόταν η χώρα μας σήμερα, αν δεν υπήρχαν οι νόμοι αυτοί.
Σε επόμενα άρθρα θα δείξουμε πως η μη εφαρμογή της περιβαλλοντικής νομοθεσίας έχει μεγάλο οικονομικό και κοινωνικό κόστος. Το περιβαλλοντικό δίκαιο δεν είναι άλλο ένα εμπόδιο στη ζωή μας. Είναι υποχρέωση, αλλά κυρίως ασπίδα προστασίας του περιβάλλοντος ως ζωτικής σημασίας κοινού αγαθού για όλους.
Θεοδότα Νάντσου – Γιώργος Χασιώτης
