Το 5o Διεθνές Συνέδριο Διαχείρισης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, «HerMa Conference», αποτελεί μία σημαντική διεθνή συνάντηση φορέων από το χώρο του πολιτισμού και της εκπαίδευσης.
Το συνέδριο έχει στόχο να προσφέρει μία καινοτόμα και βιωματική προσέγγιση για το μέλλον του πολιτισμού και του ευρύτερου τομέα διαχείρισής του.
Από την Παρασκευή 21 έως και την Κυριακή 23 Σεπτεμβρίου 2018, ο χώρος που θα φιλοξενήσει το πλούσιο πρόγραμμα της δράσης, θα είναι η Τεχνόπολη Δήμου Αθηναίων και τιμώμενη χώρα θα είναι η Σουηδία.
Το γεγονός πως ο λαϊκός πολιτισμός και μάλιστα στη διάστασή του ως παγκόσμια κληρονομιά αποτελεί τον κεντρικό θεματικό άξονα του διεθνούς αυτού συνεδρίου είναι ενδεικτικό της σημασίας του για τη διαμόρφωση της ταυτότητας των σύγχρονων κοινωνιών. Οι κατευθύνσεις προς τις οποίες θα κινηθούν οι επιμέρους ενότητες του συνεδρίου επιχειρούν ανάμεσα σε άλλα να διερευνήσουν και να φωτίσουν ζητήματα που θα επιτρέψουν στον λαϊκό πολιτισμό αφενός να επιβιώσει στη σύγχρονη εποχή, βλ. λαϊκός πολιτισμός και ψηφιακές τεχνολογίες, και αφετέρου να συνεχίσει να αποτελεί το μέσο και το αποτέλεσμα έκφρασης ατόμων και κοινοτήτων διασφαλίζοντας τον «κοινό» χαρακτήρα του, βλ. λαϊκός πολιτισμός και νομικές προεκτάσεις.
Με τον όρο άυλη πολιτιστική κληρονομιά αναφερόμαστε πλέον διεθνώς στις προφορικές εκείνες παραδόσεις, στους μύθους και στα έθιμα, στους χορούς και στα τραγούδια, στις πρακτικές και στα χειροτεχνήματα, τα οποία ομάδες, κοινότητες ή και μεμονωμένα άτομα αναγνωρίζουν ως στοιχεία της πολιτισμικής τους ταυτότητας. Σε πολλά σημεία ο όρος αυτός εμπεριέχει και εμπεριέχεται ταυτόχρονα στον ευρύτερα γνωστό ως όρο λαϊκός πολιτισμός. Το Υπουργείο Πολιτισμού είναι ο αρμόδιος φορέας για τη διαφύλαξη και την ανάδειξη της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της χώρας μας, αλλά και για την προστασία των υλικών της εκφράσεων, όπου αυτό απαιτείται. Αυτό επιτυγχάνεται μέσα από την υλοποίηση ενός ευρέως φάσματος δράσεων, με την ανάπτυξη συνεργειών με πολιτιστικούς φορείς, εκπαιδευτικά ιδρύματα και διεθνείς οργανισμούς, και βεβαίως -εάν κριθεί απαραίτητο- μέσα από την προώθηση νομικών ρυθμίσεων.
Ο όρος «άυλα πολιτιστικά αγαθά» υιοθετήθηκε επίσημα από την ελληνική πολιτεία για πρώτη φορά το 2002 στον γνωστό Ν. 3028/2002 για την προστασία των αρχαιοτήτων και της πολιτιστικής εν γένει κληρονομιάς. Όμως ο λαϊκός πολιτισμός υπήρχε από πολύ νωρίτερα στην ατζέντα του Υπουργείου Πολιτισμού, μέσα από τις δράσεις της αρμόδιας Διεύθυνσης, η οποία πολύ πριν ο λαϊκός πολιτισμός και η άυλη πολιτιστική κληρονομιά αποτελέσουν τάση διεθνώς στον τομέα της πολιτιστικής διαχείρισης, στήριξε καθοριστικά αυτήν την πλευρά της πολιτιστικής μας παράδοσης. Η Σύμβαση της UNESCO για την άυλη πολιτιστική κληρονομιά το 2003, την οποία η Ελλάδα κύρωσε το 2006, αποτέλεσε σε διεθνές επίπεδο το εφαλτήριο για μία πιο συστηματική προσέγγισή της θέτοντας στο κέντρο των πρωτοβουλιών για την καταγραφή, διάσωση και ανάδειξή της τις τοπικές κοινωνίες. Το Υπουργείο Πολιτισμού σε αυτήν τη φάση αφενός συγκροτεί, καταθέτει και υποστηρίζει τις ελληνικές υποψηφιότητες προς εγγραφή στους διεθνείς καταλόγους άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO, και αφετέρου σε συνεργασία με τις τοπικές κοινωνίες έχει συγκροτήσει και συνεχώς εμπλουτίζει το Εθνικό Ευρετήριο άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, ενώ παράλληλα παρεμβαίνει όπου χρειάζεται για τη διαμόρφωση ή ενίσχυση του κατάλληλου θεσμικού πλαισίου προς όφελος εκφάνσεων της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς μας που απειλούνται, διασφαλίζοντας κατά το δυνατόν τη βιωσιμότητά τους.
Η άυλη πολιτιστική κληρονομιά αποτελεί ζωντανό και παλλόμενο κομμάτι της πολιτισμικής ταυτότητας του ανθρώπου. Σαφώς, για το επιστημονικό πεδίο των ανθρωπιστικών σπουδών, κάποιες από τις εκφάνσεις της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς στις οποίες αναφέρεστε, παρουσιάζουν ιδιαίτερα σημαντικό ερευνητικό ενδιαφέρον. Πρωτίστως όμως, σε αυτό το κομμάτι της πολιτιστικής μας παράδοσης αναγνωρίζουμε βασικά στοιχεία της ταυτότητάς μας, διαμορφωμένα στο πέρασμα του χρόνου, μέσα από όχι πάντα εύκολες ιστορικές και κοινωνικές μεταβολές. Και για να απαντήσω με ακόμη μεγαλύτερη σαφήνεια στην ερώτησή σας, η άυλη πολιτιστική κληρονομιά είναι οι ρίζες μας αλλά και το παρόν μας. Ωστόσο, δεν μας αρέσει ο όρος DNA, γιατί αυτό παραπέμπει σε κάτι που μεταβιβάζεται από γενιά σε γενιά αναλλοίωτο. Όποτε συμβαίνουν αλλαγές στην αλυσσίδα του, αυτές πιο συχνά οδηγούν σε ανεπιθύμητες μεταλλάξεις, παρά σε καλύτερες προσαρμογές στο περιβάλλον. Η παράδοση, ωστόσο, είναι μια έννοια που αξεδιάλυτα συνδεδεμένη με την αλλαγή, και μάλιστα με την εμπρόθετη (όχι τυχαία, δηλαδή) που φέρνουν οι νεότερες γενιές σε έναν πολιτισμικό κώδικα που κληρονομούν από τις παλιότερες, προκειμένου να ανταποκριθούν στο μεταβαλλόμενο παρόν.
Οι «οδηγίες χρήσης» συνίστανται σε μια σειρά ενεργειών που κάποιος οφείλει να κάνει, προκειμένου να έχει ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα. Η άυλη πολιτιστική κληρονομιά ωστόσο έχει ως γενεσιουργό τον άνθρωπο και τις κοινότητες που εκείνος συγκροτεί, μέσω των οποίων μία πρακτική, ένα έθιμο, ένα δρώμενο, μία παραδοσιακή τεχνογνωσία επιτελείται. Δεν προσφέρεται λοιπόν ως πακέτο οδηγιών. Εν τούτοις, έχουμε πάρα πολλά να μάθουμε από τις πολιτισμικές εκφράσεις που μας κληροδοτήθηκαν. Έχουμε να μάθουμε τρόπους αειφορικής διαχείρισης των φυσικών πόρων, τρόπους και μεθόδους ειρηνικής επίλυσης διαφορών μέσα σε μια κοινότητα, και πολλά άλλα. Αυτό όμως δεν γίνεται αν απλώς επαναλαμβάνουμε μηχανικά το κληροδοτημένο στοιχείο της παράδοσης. Γίνεται κυρίως με τον αναστοχασμό πάνω σε αυτό, είτε κατά την επιτέλεσή του, είτε και μετά.
Για τον Τσάτουιν, η γλώσσα των ανθρώπων ξεκίνησε ως τραγούδι και έτσι οι Αβορίγινες τραγουδώντας τη γη, τα δέντρα, τα ζώα γνώρισαν και τον κόσμο και τους εαυτούς μέσα σε αυτόν. Πλοηγούνται με το τραγούδι τους μέσα σε ένα κόσμο γεμάτο από ευεργετικές, αλλά και καταστροφικές για τους ίδιους φυσικές δυνάμεις. Το τραγούδι τους δείχνει το δρόμο. Είναι ένα χαρακτηριστικό και ιδιαίτερα σημαντικό παράδειγμα της παγκόσμιας άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, οι εκφάνσεις της οποίας δεν μπορούν να θεωρηθούν ως πακέτο οδηγιών χρήσης για τη ζωή, γιατί αποτελούν και συνδιαμορφώνουν σε μεγάλο βαθμό την ίδια τη ζωή. Θα άξιζε να αναφερθεί ότι τα τοπία των Αυστραλών Αβοριγίνων αποτέλεσαν ένα πρώτο μεγάλο βήμα για τη σταδιακή ανάδειξη των άυλων αξιών της πολιτισμικής κληρονομιάς στην UNESCO. Η θεσμοθέτηση του πολιτισμικού τοπίου ως κατηγορίας της Παγκόσμιας Φυσικής και Πολιτιστικής Κληρονομιάς, το 1992, ήταν ένα καθοριστικό βήμα που μας έφερε πιο κοντά, βοήθησε να ωριμάσουν οι συνθήκες για την υιοθέτηση της Σύμβασης για τη Διαφύλαξη της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς το 2003
Στο συνέδριο αυτό θα παρουσιάσουμε σημαντικές παραμέτρους, στις οποίες βασίζεται η ανάπτυξη πρωτοβουλιών και η υλοποίηση δράσεων από το Υπουργείο Πολιτισμού ως προς την καταγραφή, διαφύλαξη και ανάδειξη της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της χώρας μας. Στο επίκεντρο τίθεται πλέον ο άνθρωπος και οι τοπικές κοινότητες που αποτελούν εστίες δημιουργικής συνέχισης των παραδόσεων, πρακτικών και εθίμων στη σημερινή εποχή. Θα παρουσιαστεί επίσης το διεθνές πλαίσιο, όπως έχει κυρίως διαμορφωθεί από την αντίστοιχη σύμβαση της UNESCO, αλλά έμφαση θα δοθεί και σε μία ιδιαίτερα σημαντική παράμετρο, αυτήν της σημασίας της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης, πεδίο στο οποίο η χώρα μας έχει να παρουσιάσει μία σειρά σημαντικών πρωτοβουλιών σε διεθνές επίπεδο.
Θα τους συμβούλευα να τη γνωρίσουν· είτε πρόκειται για έναν αρχαίο ναό είτε για ένα λαϊκό δρώμενο, να μην τη θεωρήσουν κάτι ξένο από τους ίδιους. Να μάθουν, να διαβάσουν, και κυρίως να πάρουν μέρος ενεργητικά. Η βιωματική προσέγγιση, στον βαθμό που είναι εφικτή, μας φέρνει πραγματικά πιο κοντά στην πολιτιστική μας κληρονομιά, και κατ’ επέκταση στις συνιστώσες εκείνες που διαμόρφωσαν την πολιτισμική μας ταυτότητα σήμερα.
Η προσωπική μου ενασχόληση με την άυλη πολιτιστική κληρονομιά ξεκινάει πολύ πιο πριν από την επαγγελματική μου δραστηριοποίηση στον χώρο του πολιτισμού, από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου. Μνήμες γεύσης, έθιμα και παραδόσεις που ακόμα και σήμερα συνεχίζονται στην Καλαμάτα, από όπου κατάγομαι, είναι στοιχεία στα οποία αναγνωρίζω την ταυτότητά μου. Έχοντας όμως κυριολεκτικά οργώσει την Ελλάδα με τους συνεργάτες μου στο Υπουργείο, για να ανακαλύψουμε, να καταγράψουμε, να ενημερώσουμε και να συνεργαστούμε με τις τοπικές κοινότητες, έχω αποκομίσει εμπειρίες πολύτιμες που έχουν χαραχτεί ανεξίτηλα στη μνήμη μου. Δεν θα ήθελα να αναφερθώ μόνο σε μία από αυτές, γιατί θα αδικήσω τις υπόλοιπες. Ας αναφερθώ μόνο στα μοναδικά συναισθήματα χαράς και υπερηφάνειας, όταν στοιχεία της άυλης πολιτιστικής μας κληρονομιάς εγγράφονται στον διεθνή κατάλογο άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας της Unesco, όπως η τηνιακή μαρμαροτεχνία, το έθιμο των Μωμοέριων, και το ρεμπέτικο. Μερικές φορές, πατάω το νοερό replay και φέρνω τις στιγμές αυτές ξανά στον νου.
