Επιμέλεια: Γιώργος Κουτσαντώνης
Ακολουθεί απόσπασμα από το εξαιρετικό, κατά τη γνώμη μας, βιβλίο, Ελληνικός Παραδοσιακός Πολιτισμός – Λαογραφία και Ιστορία – Συνέδριο στη μνήμη της Άλκης Κυριακίδου Νέστορος, εκδ. Παρατηρητής.
Αλέξης Πολίτης, Πανεπιστήμιο Κρήτης
«Οι Έλληνες πιστεύουν πως αν ανεβούν στην κορυφή τον Ταΰγετου την 1η Ιουλίου, μπορούν να διακρίνουν την Κωνσταντινούπολη στον ορίζοντα. Βλέπουν παντού την Κωνσταντινούπολη». Με τα λόγια αυτά ειρωνευόταν, στα 1854, ο Εδμόνδος Αμπού τις υπέρμετρες βλέψεις της Μεγάλης Ιδέας[1] είμαστε στα χρόνια του Κριμαϊκού πολέμου, άλλωστε. Και βέβαια, όσο καθαρή κι αν είναι η ατμόσφαιρα, όσο γερακίσιο κι αν είναι το μάτι, η Κωνσταντινούπολη δεν φαίνεται από τον Μοριά: εδώ εκφράζονται εμφανώς περισσότερο ιδεολογικοί πόθοι παρά κάποια πραγματικότητα, κι έτσι το πεδίο της ειρωνείας αφήνεται διάπλατο.
Ωστόσο την πίστη ετούτη τη χρειάζομαι για διαφορετικό σκοπό, για την εσωτερική της δομή: οργανώνεται σε δύο σκέλη· από τη μια η πεποίθηση πως η Πόλη δεν είναι και τόσο μακριά από τη νότια άκρη της Ελλάδας, κι από την άλλη μια περιοριστική ρήτρα: «φαίνεται, μονάχα όμως μία μέρα τον χρόνου». Θα προσπαθήσω λοιπόν να δείξω ότι παρόμοιου τύπου περιοριστικές ρήτρες συνιστούν κοινόν τόπο στο σύνολο σχεδόν των πίστεων που συγκροτούν το οικοδόμημα του προφορικού πολιτισμού.
Λόγου χάρη, μισόν αιώνα περίπου νωρίτερα καταγραφόταν μια άλλου είδους πίστη, σχετικά με την πανούκλα. Πλάι στην αναφορά για την καταστροφική της ισχύ προσκολλάται μία επιπλέον ιδιότητα: «τιμές μάλιστα λέγουν ότι είναι τυφλή και περιπατεί τοίχον-τοίχον και δια τούτο στρώνουσιν εις την μέσην της κάμαρας δια να μην τους πατήσει»[2]. Ίδια δομή και εδώ· την επίφοβη δύναμη της προσωποποιημένης πανούκλας την αναιρεί η τυφλότητά της.
Το φαινόμενο αυτό, που το ονομάζω «σύστημα και αντισύστημα», καταφαίνεται σαφέστατα στις παροιμίες, δηλαδή στο είδος όπου κωδικοποιείται η βιωματική εμπειρία των αγροτικών πολιτισμών. Ένα μεγάλο μέρος τους θα μπορούσαμε να το ταξινομήσουμε σε αντιθετικά ζεύγη, όπως, λόγου χάρη: Αγάλια αγάλια γίνεται η αγουρίδα μέλι αλλά και, Όσα φέρνει η ώρα δεν τα φέρνει ο χρόνος, ή πάλι: η νύχτα κάνει ‘πίσκοπο κι η αυγή μητροπολίτη. —Βασιλικός κι αν μαραθεί, τη μυρουδιά την έχει, αλλά και, — Πέσανε τ’ άστρα και τα πατούν κι οι κότες. — Δεν μ’ ευφραίνουνε τα γρόσα, μόνον η yλυκειά σου γλώσσα, αλλά και, Όποιος έχει γρόσα, έχει γλώσσα — Η παλιά κότα έχει το ζουμί, αλλά και, Ξανόστηνες κυρά μου σαν τ’ αγγούρι τον Αύγουστο. — Ο Θεός φτωχό, νά ‘ν’ άμοιρος, δεν κάνει, αλλά και, Του φτωχού το εύρημα ή καρφί ή πέταλο. – Λέγε λέγε το κοπέλι, κάνει την κυρά και θέλει, αλλά και, Το πολύ το κυριελέησον το βαρυέται κι ο παπάς.
Τέτοια ζευγάρια, πολλά μπορούμε να βρούμε· σταχυολόγησα ορισμένα, όλα από έναν μόνον τόπο, τη Σκιάθο[3]. Και προς τιμήν της Άλκης Κυριακίδου Νέστορος, που είχε επιμεληθεί την έκδοσή τους, και επειδή όταν ανιχνεύουμε τις δομές, είναι σκόπιμο να επιλέγεται ένας συγκεκριμένος τόπος, ώστε τα τεκμήρια που χρησιμοποιούμε να προέρχονται από οργανικό σύνολο· αλλιώς ελλοχεύει ο κίνδυνος να έχουμε συγκροτήσει εμείς το όλον του οποίου τη δομή αναζητούμε.
Το αναλυτικό μου παράδειγμα θα είναι πάλι από τη Σκιάθο, λοιπόν. Επέλεξα τις μαγικές πράξεις που οδηγούν στην αρρενογονία: καθώς η αγροτική κοινωνία, σε συνδυασμό με τον θεσμό της προίκας και τις γενικότερες πατριαρχικές αντιλήψεις, προβάλλει έντονα την προτίμηση για αρσενικά παιδιά, οι σχετικές πρακτικές είναι αρκετές. Ας αρχίσουμε από το λεγόμενο «παλικαροβότανο».
Στη συλλογή τον Γεώργιου Α. Ρήγα, Σκιάθου λαϊκός πολιτισμός, καταγράφονται πέντε ειδών παλικαροβότανα. Το πρώτο είναι να καταπιεί η γυναίκα ωμούς όρχεις πετεινού σε μια «αντρίκεια ημέρα», ημέρα δηλαδή που τιμάται η μνήμη αρσενικού αγίου. Ένα άλλο είναι να καταπιεί πάλι η γυναίκα έναν αφαλό από αρσενικό ζώο (κατσίκι ή πρόβατο) που έχει μείνει ένα ολόκληρο βράδυ έξω στην ύπαιθρο να το δουν τ’ αστέρια· η πράξη αυτή πρέπει να γίνει «τ αϊ-Γιαννιού τ’ Λιτρουπιού», δηλαδή την ημέρα του Γενεθλίου του Προδρόμου. Πρέπει όμως η γυναίκα όταν το πίνει να κοιτάζει προς την ανατολή.
Το τρίτο παλικαροβότανο είναι ένα βοτάνι «απού μοιάζει σαν ψιλούτσικο χορταράκι» – έτσι, αόριστα δίνεται η περιγραφή του. Άμα το βρουν, το ξεριζώνουν και το δίνουν στη γυναίκα να το φάει. Το τέταρτο είναι ο ομφάλιος λώρος ενός αγοριού γεννημένου από «παλικαρομάνα», από μητέρα δηλαδή που γεννάει στη σειρά αγόρια: αυτόν τον ομφάλιο λώρο ή τον κάνουν χαϊμαλί, ή τον ξεραίνουν, τον τρίβουν και τον δίνουν σαν καταπότι. Και το τελευταίο είναι μια παραλλαγή του προηγούμενου, ο ομφάλιος λώρος ζώου που επίσης γεννά στη σειρά αρσενικά[4].
Αυτά, ως προς τη μάνα. Κρίσιμη για την αρρενογονία ωστόσο είναι και η στιγμή των ιερών αρραβώνων στην αρχή της γαμήλιας τελετής. Στη διάρκειά της οι εχθροί της νύφης μπορεί να της «ρίξουν τα κορίτσια», όπως κι οι φίλοι «να της ρίξουνε τα παλικάρια». Για να αποφευχθεί το πρώτο πρέπει να κλείσουν τα παράθυρα, αν ο γάμος γίνεται σε σπίτι, ή να προφέρει τα λόγια του αρραβώνα μυστικά ο παπάς, ή ακόμα και να τελέσουν την ιερή τελετουργία λίγο νωρίτερα (ώστε να μην πετύχει ο εχθρός την κατάλληλη στιγμή).
Αποτρεπτικά λειτουργεί επίσης το να κρατούν η νύφη κι ο γαμπρός ένα τετραβάγγελο, ένα κομμάτι δίχτυ κι ένα ψαλίδι, ή να φορούν από ένα ασημένιο τάλιρο στα παπούτσια τους, ή, τέλος, να έχει ο γαμπρός στην τσέπη του πολύ σουσάμι. Καλό είναι ακόμα να πουν από μέσα τους την κατάλληλη στιγμή: «Ξέρω πως μου ρίχνουνε τα κορίτσια». Και, φυσικά, για να επιτευχθεί το θετικό αποτέλεσμα, χρειάζεται, την ώρα που ο παπάς προφέρει το «αρραβωνιάζεται», κλπ., να πουν μυστικά οι φίλοι: «αρραβωνιάζω κι εγώ τα παλικάρια».
Κοντά σ’ αυτά, κι ενώ γίνονται στο σπίτι οι προετοιμασίες, οφείλουν, όταν στολίζουν το νυφικό κρεβάτι, να κυλίσουν ένα αρσενικό παιδί πάνω στο στρώμα πριν ακόμα στρώσουν τα σεντόνια, ενώ, πάλι, θα πρέπει τα ψωμιά του γάμου να μένουν «ακέντηστα», δίχως εγχάρακτα ξόμπλια δηλαδή, για να μην κάνουν κορίτσια οι μελλόνυμφοι. Κι από το ίδιο ζυμάρι πρέπει να κάνουν δυο κουλούρια που θα τα δώσουν σε αγόρια. Και αφού τελειώσει ο γάμος, μετά τα καλορίζικα, ο παπάς εύχεται στο ζευγάρι «όλο κεφαλάδες», αρσενικά παιδιά[5].
Είναι πολλές οι λεπτομέρειες, ενδέχεται μάλιστα να μην τις έχω εντοπίσει όλες -όπως ενδέχεται, φυσικά, να έχει παραλείψει κάποιες και ο Γ. Α. Ρήγας[6]. Επιχειρώντας όμως να συλλάβουμε προς τι όλο ετούτο το πολυποίκιλο αθροιστικό συνονθύλευμα, διαπιστώνουμε ότι η πανσπερμία ακριβώς είναι που εμπεριέχει την ουσία τον ζητήματος, επειδή, βέβαια, είναι πρακτικά αδύνατο το καινούριο ζευγάρι να τηρήσει με ακρίβεια όλους τους κανόνες αρρενογονίας. Δεν θα δοκιμάσει η γυναίκα όλα τα παλικαροβότανα, παρά ένα ή δύο, αλλά όποιο και να δοκιμάσει μπορεί να της διαφύγει κάποια από τις πολλές μικρές λεπτομέρειες. Έπειτα, πόσες ημέρες αρσενικών αγίων, λόγου χάρη, δεν είναι ταυτόχρονα και ημέρες μνήμης θηλυκών; Και ποιος καθορίζει πόσα αρσενικά παιδιά στη σειρά πρέπει να έχει γεννήσει μια γυναίκα για να ονομαστεί επάξια «παλικαρoμάνα»;
(Αφήνω που, και πάλι, στην καλύτερη των περιπτώσεων προκύπτει ένα μόλις χαϊμαλί για ολόκληρη την κοινότητα). Ή, πάλι, πόσοι μπορούν να βεβαιώσουν ότι ετούτο κι όχι το άλλο βοτάνι είναι το γνήσιο παλικαροβότανο; Να προσέξουμε ότι ο ίδιος ο Γ. Α Ρήγας δεν φαίνεται να ήξερε να το αναγνωρίσει. Και να προσθέσουμε ότι όλα όσα αναφέρθηκαν δεν είναι παρά πρακτικές και έθιμα που συμπληρώνουν τις θρησκευτικές πίστεις· γιατί είναι ευνόητο πως κοντά στα άλλα υπάρχει πάντα κι η δυνατότητα ν’ ανάψεις ένα κερί ή να προσφύγεις σε όποια μαγική παρέμβαση του θείου κρίνεις καταλληλότερη.
Λοιπόν, οι δυσκολίες, οι ασάφειες και κυρίως η πολλαπλότητα των μαγικών μέσων συνιστούν ακριβώς το αντισύστημα στο συνολικό σύστημα «μέθοδοι προς αρρενογονίαν». Αν τελικά το ζευγάρι αποκτήσει αγόρι, το γεγονός δεν θα αποδοθεί στην εύνοια της τύχης παρά σε κάποιαν από τις μαγικές ενέργειες, αν πάλι όχι, τότε, ήταν το μαγικό των εχθρών που επέδρασε δραστικότερα, ή έτυχε μια λεπτομέρεια να μην προσεχτεί επαρκώς: ανάλογα με το αποτέλεσμα, Θεωρείται ότι λειτούργησε το σύστημα είτε το αντισύστημα, ώστε το συνολικό οικοδόμημα να μην τεθεί σε αμφισβήτηση.
Οι ασφαλιστικές δικλείδες εντοπίζονται είτε στη διπλή οργάνωση των μαγικών – επιρροές των φίλων, επιρροές των εχθρών- είτε στην εσωτερική διπολική οργάνωση που προσφέρουν οι απαραίτητες «ρήτρες δυσκολιών»: η ειδική, ενίοτε και η μοναδική κατάλληλη μέρα του χρόνου, τα σύνθετα τεχνικά ζητήματα, ή ό,τι άλλο. Η θεά τύχη, ο μόνος καθοριστικός παράγοντας της αρρενογονίας -ή αν θέλετε ο συνδυασμός κάποιων επιλογών, όπου οι ανθρώπινες γνώσεις δεν διαθέτουν πρόσβαση – παραμερίστηκε ολότελα. Οι άνθρωποι μπορούν να νομίζουν ότι ξέρουν και μπορούν· ο φόβος του άγνωστου, ο φόβος του κενού παραμερίζεται. Αλλά και στο ιδεολογικό επίπεδο αν προβάλουμε το θέμα, ο προφορικός πολιτισμός πάλι διττά είναι οργανωμένος. Στη γενικευμένη, δηλαδή, και κατάφωρη βούληση για αρρενογονία αντιτίθεται αμυντικά η λαϊκή σοφία όταν δηλώνει «Της καλομάνας το παιδί το πρώτο είναι κορίτσι»[7].
Παίρνω τώρα μία πολύ τυπική φράση ενός παραμυθιού: «Εγώ ήμουν ένα βασιλόπουλο, και μια κακιά μάγισσα μ’ έκανε φίδι. Μ’ είπε όμως ότι, αν παντρευόμαν βασιλοπούλα, κι αυτή μάθαινε το μυστικό και τα τρία πρώτα βράδια δεν το φανέρωνε σε κανέναν, θα γινόμαν πάλι βασιλόπουλο σαν πρώτα. Αν όμως το φανερώσει, θα γίνω πουλάκι και θα φύγω, και θα βάλει σιδερένια παπούτσια να με βρει». Η βασιλοπούλα βάσταξε δυο μέρες να μην πει το μυστικό, την τρίτη δεν βάσταξε. Έτσι το φίδι έγινε πουλί και πέταξε, κι η βασιλοπούλα άρχισε να το ψάχνει: «Γυρνούσε μέρες και νύχτες, νύχτες και μέρες, καταπεινασμένη, καταδαμασμένη, χωρίς να έχει κλείσει μάτι».
Τέλος, πέφτει να κοιμηθεί, ονειρεύεται το παλάτι της, «ξυπνάει, και βλέπει μπροστά της ένα πλαστό ψωμί. Σ’κώθηκε με λαχτάρα, πάει να το πάρει». Το ψωμί έφευγε κι αυτή το κυνηγούσε, «έφτασαν μπροστά σ’ ένα παλάτι. Αφήνει το ψωμί κι ανεβαίνει το πρώτο σκαλί να μπει μέσα. Αλλά γυρνάει η σκάλα και τη χτυπάει μια στο κεφάλι. Παραπονιέται η βασιλοπούλα, κι η σκάλα τη λέει ότι έπρεπε να ρωτήσει πρώτα, κι ύστερα να περάσει. Λέει τότε η βασιλοπούλα, «Σκάλα, καλή μ’ σκάλα, μ’ αφήνεις ν’ ανέβω;»». Και πάει λέγοντας[8].
Έτσι λοιπόν η κακιά μάγισσα μεταμορφώνει το βασιλόπουλο σε φίδι, μα του υποδεικνύει ταυτόχρονα και τον τρόπο να λυθούν τα μάγια. Το ίδιο κάνει κι η σκάλα με τη βασιλοπούλα – ας μην επιμένουμε στα προφανή. Λίγο να φέρουμε στον νου μας τα παραμύθια, θα θυμηθούμε ατελείωτες παρόμοιες καταστάσεις, όπου το κάθε εμπόδιο εμπεριέχει και το αντίδοτό του. Πρόκειται βέβαια για έναν απλοϊκό τρόπο να επιμηκύνεται κατά βούλησιν η αφήγηση· ωστόσο, ας προσέξουμε ότι όλα τα υπερφυσικά επιτεύγματα των παραμυθιακών ηρώων δεν οφείλονται στην εξαιρετική δύναμη ή στην ευφυία τους, παρά σε κάποιο εσωτερικό κλειδί, ένα κλειστό σύστημα που περικλείνει ταυτόχρονα ένα σύστημα δυσκολιών κι ένα αντισύστημα λύσεων.
Μπορούμε νομίζω κάπως να γενικεύσουμε, τώρα. Η διπολική οργάνωση των πίστεων που συγκροτούν τον νοητό κόσμο τον λαϊκού πολιτισμού παρατηρείται άλλωστε ακόμα και στις πιο γενικευτικές αντιλήψεις, όπως στην οργάνωση τον χρόνου. Οι άνθρωποι έχουν ανάγκη να τον οργανώσουν και ως προς τις πιθανότητες του καλού ή του κακού. Δεν θα υπεισέλθω σε λεπτομέρειες· μου αρκεί ότι στο γενικευτικό επίπεδο η Τρίτη είναι η ημέρα τον κακού, της ατυχίας -υπάρχουν φυσικά κι ένα σωρό υποπεριπτώσεις, όπως ότι η Τετάρτη είναι κακή για τους γάμους κι η Πέμπτη επικίνδυνη για τα γυαλικά- αλλά καθώς το κακό έρχεται αναπάντεχα, δίχως να προσαρμόζεται στις προσδοκίες μας, ο λαϊκός πολιτισμός οργανώνει και το αντισύστημα, την «κακιά ώρα».
Με έναν ανάλογα αντιθετικό τρόπο οργανώνεται και ο χρόνος των πράξεων. Την πρώτη μέρα της μεγάλης Σαρακοστής, όπου επιβάλλεται επίσης η σωματική εγκράτεια, έχουμε τα φαλλικά έθιμα της Καθαρής Δευτέρας, την πρώτη μέρα της σποράς, που εθιμικά πρέπει να είναι στις 14 του Σεπτέμβρη, ημέρα τον Σταυρού, επιτρέπεται στα ζώα να μπαίνουν στα χωράφια και να βοσκούν, μίαν άλλην αρχιχρονιά, την Πρωταπριλιά επιβάλλεται να λέμε ψέματα (για άγνωστούς σ’ εμένα λόγους), την Πρωτοχρονιά επιβάλλεται να προκαλούμε την τύχη παίζοντας χαρτιά, ενώ την πρώτη τον Μάη, του πιο σκληρού μήνα για τους μεροδουλευτάδες λόγω τον μεγέθους της ημέρας, δεν δουλεύουμε παρά πηγαίνουμε να κόψουμε τον «Μάη». Έτσι η πρώτη μέρα κάθε περιόδου αντιβαίνει τις πρακτικές που θα πρέπει να τηρούνται· μια ψυχολογικού τύπου ρήτρα ασφαλείας.
Προεκτείνοντας, κάπως τολμηρά ενδεχομένως, τις σκέψεις μας, θα μπορούσαμε να απλωθούμε και σε άλλου τύπου δραστηριότητες: σκέφτομαι τον χορό, όπου από τη μια έχουμε τις συγκρατημένες και ομοιόμορφες κινήσεις του συνόλου, όπου όλα πρέπει να προβάλουν την τάξη και το μέτρο, όπου το άτομο χάνεται στο σύνολο, κι από την άλλη τα υπέρμετρα πηδήματα και τα τσαλίμια του κορυφαίου, που για έναν ή δύο γύρους, ο καθένας με τη σειρά, έχει το δικαίωμα να αντιταχθεί στο σύνολο, να αναδείξει το πάθος εκεί που οι άλλοι αναδεικνύουν την ηρεμία – μια συμβολική και προσωρινή απελευθέρωση του ατομικού από το κοινωνικό.
Αυτό που πρέπει συνολικά να προσέξουμε είναι ότι οι αντιθέσεις, όπου κι αν τις παρατηρούμε, δεν τείνουν ποτέ προς τη σύνθεση· αυτοπεριορίζονται στο άθροισμα, διατηρούν δηλαδή πάντα την αυτοτέλειά τους. Οργανώνονται μεταξύ τους αλυσιδωτά, σαν κρίκοι, έτσι ώστε το σύνολο του λαϊκού πολιτισμού μπορούμε να το προσομοιάσουμε με κάτι σαν δίχτυ: μπορούμε να αναφερθούμε στο νήμα που εμποδίζει ή στη ηγκιά που επιτρέπει τη διέλευση. Στο διπολικό αυτό σχήμα ο ένας πόλος επιτρέπει την αναίρεση του άλλου, κι έτσι οι πραγματικότητες κι η εμπειρία τους βρίσκουν πάντοτε διέξοδο μέσα από τα αντιθετικά οργανωμένα συστήματα και οι ενυπάρχουσες αντιφάσεις απορροφώνται, αποκρύπτονται καλύτερα. Το τυχαίο εξορίζεται, οι απροσδιόριστες πιθανότητες εμφανίζονται σε κάποιο θεωρητικό επίπεδο υποταγμένες στις ανθρώπινες δυνάμεις.
Ετούτος ο τρόπος οργάνωσης της γνώσης καλύπτει μια βαθύτατα υπαρξιακή ανάγκη, τον φόβο του αγνώστου ή του κενού. Γιατί το τυχαίο δηλώνει άγνοια, αδυναμία παρέμβασης, ή, περισσότερο, αποδοχή δυνάμεων ισχυρότερων του ανθρώπου -και κάθε θεωρία της γνώσης αποτελεί μια προσπάθεια εκλογίκευσης των ανθρώπινων εμπειριών.
Και κάτι τελευταίο. Το στήριγμα τον οικοδομήματος «σύστημα και αντισύστημα», πρέπει να το αναζητήσουμε, νομίζω, στην προφορικότητα τον λαϊκού πολιτισμού. Η γραφή, το γραμμένο κείμενο, δεν επιτρέπει αντιφάσεις, επειδή κείται κάπου έξω από το ανθρώπινο μυαλό, έξω από τη μνήμη, η οποία μπορεί να είναι -το ξέρουμε πόσο- επιλεκτική. Με το γραμμένο κείμενο οι αντιφάσεις αναδεικνύονται ευκολότερα, και το ανθρώπινο μυαλό υποχρεώνεται να τις αντιμετωπίσει. Ο προφορικός πολιτισμός εμπεριέχει τη δυνατότητα της ελαστικότητας, καθώς παραμένει διαρκώς υποκειμενικός, καθώς φέρεται από μνήμη σε μνήμη.
Γιατί ό,τι επιτρέπει τη λειτουργία των αντιφάσεων, το δίπορτο του συστήματος και του αντισυστήματος, είναι ακριβώς ο χρόνος που μεσολαβεί ανάμεσα στη μια ρήση και στην άλλη, στη μια και την άλλη πίστη: η συνύπαρξή τους δεν γίνεται ορατή, παρά όταν περάσουμε από το υποκείμενο στο αντικείμενο. Μην μπορώντας να εκφράσει με συνθετικό τρόπο την έννοια των πιθανοτήτων, ο προφορικός πολιτισμός αρκείται σε μια διπολική παράθεσή τους· το «ίσως», το «πιθανόν», το «ενδέχεται» δυναμιτίζουν την απλοϊκότητα της σκέψης.
Η Άλκη Κυριακίδου-Νέστορος επαναλάμβανε συχνά μια φράση τον αγαπημένου της Λεβί-Στρος «ο άνθρωπος σκεφτόταν πάντα εξίσου καλά». Μπορεί· οι άνθρωποι πιθανόν να σκέφτονταν πάντα εξίσου δημιουργικά, αλλά το αποτέλεσμα στάθηκε διαφορετικό, και πολύ. Αν το τελευταίο ετούτο δεν το υπολογίζουμε, χάνουμε τον σημαντικότερο παράγοντα των ανθρώπινων δραστηριοτήτων.
Εμείς, οι τυχεροί, που ευτυχήσαμε να τη γνωρίσουμε την Άλκη Κυριακίδου-Νέστορος, σίγουρα δεν θα την ξεχάσουμε· η παρουσία της μας σφράγισε για πάντα. Μας σφράγισε το κέφι της για τη ζωή το απροσμέτρητο, μας σφράγισε το ανάλαφρο χαμόγελο όσο και το αστραφτερό θυμωμένο της βλέμμα, η βούληση για κατανόηση του κόσμου που την περιτριγύριζε —να το ‘ξερε πως έπρεπε να βιάζεται; Και ναι, και όχι. Οι νεότεροι, οι άλλοι, όσοι δεν έτυχε να τη συναντήσουν γιατί μια φορά έφτανε, ποτέ όμως δεν περίσσευαν οι πολλές— μπορεί και να μη μας πιστεύουν· το υποκειμενικό δύσκολα μετατρέπεται σε αντικειμενικό. Ας μείνει όμως κοντά στα γραπτά της κι η μαρτυρία μας, όσο αχνά κι αν αποτυπώνει το πρόσωπό της.
[1] Εdmond About, La Grece contemporaine, Παρίσι 1854, 31, υποσ.
[2] Δημ. Πετρόπουλος, «Ανέκδοτα κείμενα από τα κατάλοιπα τον C. Fauriel εκδιδόμενα», Λαογραφία 16 (1956), 207. Πρβ. Claude Fauriel, Ελληνικά δημοτικά τραγούδια Α’. Η έκδοση του 1824-1825, επιμ. Αλέξης Πολίτης, Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1999, 54.
[3] Γεώργιος Α. Ρήγας, Σκιάθου λαϊκός πολιτισμός Γ , πρόλογος Άλκης Κυριακίδου Νέστορος, Θεσσαλονίκη 1968. Έχω μεταγράψει την εκφορά στο κοινό ιδίωμα· οι παροιμίες είναι ταξινομημένες κατά την κύρια λέξη. Για το συνολικό έργο του καταγραφέα πρβ. επίσης, Χρήστος Β. Χειμώνας, «Τρία ανέκδοτα χειρόγραφα βιβλία τον Γ. Α. Ρήγα και κάποιες σκέψεις για τα κατάλοιπά του», Αρχείον Ευβοϊκών Μελετών 23 (1983), 346-349, όπου και βιβλιογραφία.
[4] Ό.π., Δ. Θεσσαλονίκη 1970, 49-51. Μεταφέρω πάντα το φραστικό προς το κοινό ιδίωμα.
[5] Ό.π., 236-244 και 449.
[6] Θα ήταν πολύ εποικοδομητικό για την κατανόηση των λαογραφικών φαινομένων να προχωρούσαμε κάποτε σε συγκριτικές μελέτες ανάμεσα στις ποικίλες συλλογές ή και σε άλλου τύπου πηγές· στην περίπτωση της Σκιάθου ο Παπαδιαμάντης θα προσέφερε έναν καλό δεύτερο πόλο. Συνηθίζουμε να γενικεύουμε την κάθε αναφορά σε έθιμο ή ό,τι άλλο: «έτσι κάνουν στη Σκιάθο», για παράδειγμα. Το κάνουν όμως όλοι; Είναι άραγε τόσο ενιαίος ο λαϊκός πολιτισμός όσο παρουσιάζεται στις καταγραφές του; Και τι μπορεί να σημαίνει ότι μια πρακτική, ή πίστη, ή ό,τι άλλο τηρείται, από ένα μέρος μόνο του πληθυσμού; Κάποια στιγμή πρέπει να προβούμε σε λεπτότερους διαχωρισμούς ώστε να εισχωρήσουμε αποτελεσματικότερα στην κατανόηση των φαινομένων.
[7] Ό.π., Γ’, 105
[8] «Το φίδι που έγινε άνθρωπος, Μαγικά παραμύθια τον ελληνικού λαού, επιμ. Γιώργος Ιωάννου, Αθήνα 1966, 65-67. Πρβ. Παραμύθια τον λαού μας, επιμ. Γ
