Γράφουν: Αλέξανδρος Μπριασούλης και Γιώργος Κουτσαντώνης
O Roberto Calasso, που απεβίωσε προχθές σε ηλικία 80 ετών, ήταν ένα από τα τελευταία ιερά τέρατα των ιταλικών γραμμάτων και από εκείνους τους ελάχιστους σύγχρονους συγγραφείς που μπορούμε με σιγουριά να τους κατατάξουμε, από τώρα, στην κατηγορία των κλασσικών. Ακόμα κι αν δεν είχε γράψει τίποτε, ο Calasso θα είχε ήδη εξασφαλίσει τη θέση του στην ιστορία της ιταλικής λογοτεχνίας χάρη στο έργο που επιτέλεσε ως υπεύθυνος των εκδόσεων Adelphi, ενός εκδοτικού οίκου που άλλαξε τα δεδομένα στο εκδοτικό τοπίο της γειτονικής χώρας και έφτασε να θεωρείται σήμερα ως ένας από τους ανεπίσημους θεσμούς της λογοτεχνικής ζωής της Ιταλίας. Αν όμως το όνομα Calasso θα απασχολήσει στο μέλλον τον μελετητή της λογοτεχνίας και το αναγνωστικό κοινό, αυτό θα είναι εξαιτίας του πολυποίκιλου και εμβριθούς λογοτεχνικού έργου του. Στην Ελλάδα ο Calasso είναι κυρίως γνωστός για το βιβλίο του «Οι Γάμοι του Κάδμου και της Αρμονίας», μια ευφάνταστη και στοχαστική περιπλάνηση στο αχανές σύμπαν της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας, ενώ το μόνο άλλο έργο του που μεταφράστηκε στη γλώσσα μας, «Η Καταστροφή του Κας», πέρασε μάλλον απαρατήρητο (όπως δείχνει η μία και μοναδική ελληνική έκδοση που χρονολογείται από το 2000).
Αυτό το οποίο κατατάσσει τον Calasso στους κλασικούς συγγραφείς/στοχαστές του 20ού αιώνα, είτε πρόκειται για τους μεγάλους μυθολόγους, είτε για τους μεγάλους απομυθοποιητές (κάτι που, αν λάβουμε υπόψιν τις περιπτώσεις του Φρόυντ και του Μαρξ, είναι πρακτικά το ίδιο), και το οποίο με τον έναν ή τον άλλο τρόπο διατρέχει όλα σχεδόν τα βιβλία του, είναι το ενδιαφέρον του για την καταγωγή. Για την καταγωγή του ανθρώπου, της ιστορίας του και του πολιτισμού του. Η οπτική όμως υπό την οποία παρατηρεί ο Calasso το ζήτημα της καταγωγής δεν είναι στενά ιστορική. Η καταγωγική πράξη δεν συλλαμβάνεται ως ένα τετελεσμένο γεγονός αρχαιολογικού χαρακτήρα, αλλά ως μία πανταχού παρούσα, μια δυναμική διαδικασία που βρίσκεται πάντα εν εξελίξει. Κι είναι ακριβώς αυτή η οπτική που καθορίζει τη μορφή και το ιδιαίτερο ύφος της γραφής του. Στο πολυπρισματικό σύμπαν των βιβλίων του Calasso, οι σαμάνοι της ανατολής, η ελληνική μυθολογία, οι Ουπανισάδ, η Παλαιά Διαθήκη, οι τελετουργίες των προϊστορικών κυνηγών, η αρχαία Αίγυπτος, το εστέτ Παρίσι του 19ου αιώνα, όλα αυτά, αποτελούν τις κρυφές πτυχές της ζώσας πραγματικότητας, του σημερινού δικού μας κόσμου, το δράμα του οποίου έγκειται τελικά στη λήθη των καταβολών του.
Είναι όμως γι’ αυτόν τον ίδιο λόγο που, αν και κλασσικός ως προς την γενικότερη στόχευση της σκέψης του και τον εντυπωσιακό πλούτο της κλασικής του παιδείας, ο Calasso παραμένει ένας συγγραφέας της εποχής μας, ένας εκπρόσωπος της σύγχρονης λογοτεχνίας ο οποίος γνωρίζει καλά ότι η χρυσή εποχή της μεγάλης σύνθεσης και της αδιατάρακτης αρμονίας έχει παρέλθει ανεπιστρεπτί για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Μια εποχή που, έχει δώσει τη θέση της σε μια ιστορία διασπαραγμένη, ασυνεχή και αποσπασματική. Αυτή η γνώση, που αντικατοπτρίζεται στην μορφή των βιβλίων του, τα καθιστά εν πολλοίς αταξινόμητα και ακατάτακτα ως είδος. Ούτε καθαρή λογοτεχνία, ούτε απλή ιστορία, ούτε σκέτο φιλοσοφικό δοκίμιο: στα βιβλία του ο Calasso χρησιμοποιεί ένα στιλ γραφής που χαρακτηρίζεται από συνεχείς παραθέσεις φαινομενικά ετερόκλιτου υλικού, εκμεταλλευόμενος όλες τις δυνατότητες που του προσφέρει η παγκόσμια πολιτισμική παράδοση για να υφάνει μια πυκνή αφήγηση πολλαπλών αναφορών, μέσα στην οποία ο αναγνώστης καλείται να προσανατολιστεί και να ανακαλύψει, βήμα προς βήμα, το μίτο της Αριάδνης που οδηγεί τον στοχασμό του συγγραφέα.
Με τη λαβυρινθώδη γραφή και τα πολλαπλά επίπεδα του αφηγηματικού τους υλικού, ταυτόχρονα με την ελαχιστοποίηση της φωνής του συγγραφέα, τα βιβλία του Calasso απευθύνονται στον μυημένο ή στον αναγνώστη που θέλει να μυηθεί, αυτόν δηλαδή που δεν επιθυμεί απλά να ψυχαγωγηθεί ή να πληροφορηθεί, αλλά να βιώσει την εμπειρία μιας, έστω και πρόσκαιρης, εσωτερικής μεταμόρφωσης. Αυτός ο αναγνώστης που θα τολμήσει να «απωλέσει την ψυχήν αυτού» και να διατρέξει ως το τέλος τον λαβύρινθο που έχει στήσει γι’ αυτόν ο συγγραφέας, θα δει να αναδύεται σταδιακά, διά μέσω των πολιτισμικών θραυσμάτων που αποτελούν τους τοίχους του, μια ενιαία οπτική του πολιτισμού και θα ανταμειφθεί, συλλαμβάνοντας ένα μικρό μέρος από την άρρητη και μυστική αλήθεια του. Σύστημα συμβόλων και αναλογιών, μακρόκοσμος που εμπεριέχει μέσα του ένα πλήθος μικρόκοσμων, το έργο του Roberto Calasso θα εξασκεί στο μέλλον μια όλο και αυξανόμενη επιρροή και θα αποτελεί, για όποιον θελήσει να εισέλθει στο εσωτερικό του, μια προνομιακή πύλη εισόδου στα μυστήρια του ανθρώπινου πολιτισμού.
Ο λαβυρινθώδης κόσμος του Calasso είναι μυθικός και η «στερεοσκοπία» του μπορεί να παραλληλιστεί με τα πολυάριθμα, και ακανόνιστα μέσα στο χώρο, κλαδιά ενός υπερχιλιετούς δέντρου. Όπως το έθεσε ο ίδιος: «Ένας μύθος δεν είναι παρά μια διχάλα στο κλαδί ενός πελώριου δέντρου. Για να γίνει κατανοητός, είναι απαραίτητη μια ορισμένη αντίληψη ολόκληρου του δέντρου και ενός μεγάλου αριθμού κρυμμένων διακλαδώσεων. Όμως, αυτό το δέντρο έχει χαθεί εδώ και πολύ καιρό, καλά ακονισμένα τσεκούρια το έχουν κόψει». Στο σύγχρονο κόσμο όπου υπάρχει η τάση να επικρατήσει η πολιτική ορθότητα, η ακυρωτική κουλτούρα (cancel culture) και τα «αφυπνιστικά» κινήματα (woke), που, υπό μια έννοια, αντιπροσωπεύουν τα σύγχρονα τσεκούρια που αφανίζουν το δέντρο του μύθου, το έργο του Calasso είναι σαν ένας μεγαλειώδης φανός με τον οποίο ο αναγνώστης μέσα σ’ένα ομιχλώδες τοπίο, σαν άλλος Διογένης, αναζητά τη χαμένη μυθική ανθρωπολογία.
To έργο του Calasso ωστόσο προκάλεσε τον εκνευρισμό αρκετών, κυρίως της ιταλικής Αριστεράς του δεύτερου μισού του 20ου αιώνα. Μεταξύ αυτών, δοκιμιογράφοι, κάποιοι ποιητές και κριτικοί, ορισμένοι φιλόλογοι των οποίων τα ονόματα δεν αξίζει να αναφερθούν εδώ. Υπήρξαν πολλά δηλητηριώδη και κακόπιστα κριτικά σχόλια, στα οποία ο Calasso δεν απάντησε ποτέ με μικρότητα, αλλά με εκείνον ιδιαίτερο «ελιτισμό» του ανθρώπου που γνωρίζει τη σημασία των πραγμάτων: στέλνοντας ένα κουτί με σοκολατάκια στον καθέναν τους ξεχωριστά. Διότι σε αντίθεση με εκείνους, που έχουν ήδη ξεχαστεί, ο άνθρωπος που το Paris Review ονόμασε «Λογοτεχνικό θεσμό του ενός» (“literary institution of one”) μπορεί να έφυγε από τη ζωή, ωστόσο το έργο του είναι ήδη κλασσικό, ανοιχτό για εξερεύνηση, και ο ίδιος άληστος.
«Κι όμως, οι Θεοί συνεχίζουν να κατοικούν εκεί που ζούσαν από πάντα. Όμως στη γη έχουν χαθεί οι ενδείξεις που υπήρχαν γι΄ αυτά τα μέρη. Ή μάλλον δεν ξέρουμε πια πώς να τις αναζητήσουμε στα παλαιά, εγκαταλελειμμένα και διάσπαρτα φύλλα χαρτιού». (Roberto Calasso, L’ardore)
