Άρθρο στο enallaktikos.gr
Γιώργος Καλλής, Πάνος Πετρίδης και η συλλογικότητα Research & Degrowth της Βαρκελώνης.
Κάτι καινούριο δείχνει να κινείται στην Ευρωπαϊκή Αριστερά: το Podemos στην Ισπανία, τα CUP και οι Ρεπουμπλικάνοι στην Καταλονία, η Ενωμένη Αριστερά στη Σλοβενία, ο Σύριζα στην Ελλάδα. Αριστερά κόμματα, συνδεδεμένα σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό με τα κοινωνικά κινήματα, τα οποία ξεφεύγουν από το 2 και 3%, και έχουν πραγματικές πιθανότητες να κυβερνήσουν.
Το μεγάλο ερώτημα φυσικά είναι τί διαφορετικό σκοπεύουν να κάνουν αν κυβερνήσουν και τί καινούριο έχουν να προτείνουν σε σχέση με την κλασσική Αριστερά. Η προσμονή για κάτι φρέσκο είναι μεγάλη. Το κίνημα των πλατειών μπορεί να εξεγέρθηκε εναντίον της διάλυσης του κράτους πρόνοιας, αλλά δεν ζήτησε επιστροφή στην κρατική σοσιαλδημοκρατία της δεκαετίας του 70. Απέρριψε τη λιτότητα, χωρίς να αποζητά την ανάπτυξη. Αντιθέτως, ζήτησε πραγματική δημοκρατία και αποκεντρωμένες μορφές κοινωνικής οργάνωσης.
Δεν θα ήταν υπερβολή αν υποστηρίζαμε ότι στους κόλπους της νέας Ευρωπαϊκής Αριστεράς συνυπάρχουν πλέον δύο τάσεις.
Η μία συνεχίζει να είναι «παραγωγιστική» και συνοψίζεται στην επιδίωξη να τεθεί η εθνική οικονομία υπό κρατικό έλεγχο, έτσι ώστε να επιστρέψουν οι συνθήκες ανάπτυξης που θα επιτρέψουν την αύξηση των εισοδημάτων όλων.
Η δεύτερη, η οποία είναι ριζωμένη στην αλληλέγγυα και κοινωνική οικονομία και στο πλήθος των συνεργατικών εγχειρημάτων τα οποία ξεπήδησαν εν μέσω κρίσης, βασίζεται στη διαπίστωση ότι η επιστροφή στο παλιό μοντέλο ανάπτυξης δεν είναι ούτε εφικτή, αλλά ούτε και επιθυμητή.
Αναζητά ένα νέο μοντέλο «ευημερίας χωρίς ανάπτυξη», βασισμένο στην άμεση δημοκρατία, όπως αυτή αναδύθηκε στις πλατείες, και εδραιώθηκε στις συνελεύσεις γειτονιών.
Αυτή η νέα Αριστερά αδιαφορεί για τον καταναλωτισμό, αντιθέτως καταγγέλλει τις κοινωνικές ανισότητες και παλεύει για να έχουν όλοι εξασφαλισμένα τα απαραίτητα.
Είναι η Αριστερά που δεν την συγκινεί ούτε ο χρυσός ούτε το πετρέλαιο, ακόμα κι αν τα έσοδα από την εξόρυξή τους ήταν κρατικά και μοιράζονταν σε όλους.
Για αυτήν την δεύτερη Αριστερά, την πραγματικά «νέα» Αριστερά, προσπαθήσαμε με την συλλογικότητα Research & Degrowth στη Βαρκελώνη να κωδικοποιήσουμε ένα πλέγμα πολιτικών προτάσεων όπως αυτές προκύπτουν από την πρόσφατη έκδοσή μας «Αποανάπτυξη: Το λεξιλόγιο μιας νέας εποχής» (www.vocabulary.degrowth.org). Αυτό το κάναμε ως απάντηση σε αυτούς που υποστηρίζουν ότι η ιδέα μιας αλληλέγγυας, ευημερούσας οικονομίας ακούγεται όμορφη, αλλά είναι πρακτικά ανέφικτη.
Συλλέξαμε μόνο προτάσεις στις οποίες το κίνημα της αποανάπτυξης έχει κάτι ξεχωριστό να πει, χωρίς να επαναλάβουμε προτάσεις για βασικά ζητήματα (όπως συντάξεις, υγεία, εκπαίδευση, κατοικία και εξώσεις) που είναι ήδη στην ατζέντα των περισσότερων αριστερών κομμάτων και έχουν την υποστήριξη μας.
1. Αναδιάρθρωση και παύση πληρωμής μέρους του χρέους μέσω δημόσιου λογιστικού ελέγχου.
Στο παρελθόν χρεωθήκαμε για να διατηρήσουμε μια πλαστή ανάπτυξη, και τώρα καλούμαστε να θυσιάσουμε τα πάντα στον βωμό της εκ νέου ανάπτυξης προκειμένου να αποπληρώσουμε το χρέος. Αυτός ο παραλογισμός πρέπει κάπου να σταματήσει.
Το χρέος των χωρών του Ευρωπαϊκού Νότου δεν είναι βιώσιμο και η μη αποπληρωμή του θα έχει επιπτώσεις για όλους. Για αυτό αντί να συζητάμε για το αν ή πότε θα συμβεί η εν μέρει παύση πληρωμών, είναι σημαντικότερο να προτείνουμε πώς θα γίνει.
Η απόφαση για το τί και ποιος θα πληρωθεί και τί όχι πρέπει να είναι διαφανής και δημοκρατική.
Τα συμφέροντα των μικρών καταθετών και των συνταξιούχων, εντός και εκτός Ελλάδας, πρέπει να διασφαλισθούν, σε αντίθεση με αυτά των μεγαλο-δανειστών που έπαιξαν και έχασαν.
Οι μεγαλοκαρχαρίες που χρωστούν στο κράτος πρέπει να πληρώσουν τα χρέη τους μέχρι το τελευταίο ευρώ, αν καταστεί αναγκαίο ακόμα και με κατάσχεση της εγχώριας περιουσίας τους.
2. Τετραήμερο. Μείωση της εργάσιμης εβδομάδας σε 32 ώρες, χωρίς απώλεια εισοδήματος για αυτούς που εμπίπτουν στο 90% της μισθολογικής κλίμακας.
Αν ο καθένας και η καθεμιά μας εργάζεται λιγότερο θα δημιουργηθούν περισσότερες θέσεις εργασίας και περισσότερος ελεύθερος και εν δυνάμει δημιουργικός χρόνος για όλους.
3. Βασικό εγγυημένο εισόδημα και ανώτατο εισόδημα. Καθιέρωση ενός βασικού εισοδήματος για όλους ανεξαιρέτως, της τάξης των 400 με 600 € μηνιαίως.
Μελέτες οικονομολόγων στην Ισπανία και την Καταλονία δείχνουν ότι ένα τέτοιο εισόδημα μπορεί να χρηματοδοτηθεί άνετα, με μια μικρή φορολογική αύξηση στα ανώτερα εισοδήματα. Το μέγιστο δυνατό εισόδημα δεν θα πρέπει να υπερβαίνει πάνω από 30 φορές την αξία του βασικού εισοδήματος (δηλαδή τις 12.000 έως 18.000 € τον μήνα).
4. Υποστήριξη των δικτύων αλληλεγγύης και κοινωνικής οικονομίας.
Υποστήριξη με επιδοτήσεις, φορολογικές απαλλαγές και νομικές ρυθμίσεις των συνεταιρισμών καταναλωτών και εργαζομένων, των συνεταιρισμών συστέγασης και πρωτοβάθμιας υγειονομικής περίθαλψης, των δικτύων εναλλακτικού εμπορίου, των δικτύων χωρίς μεσάζοντες, των συνεταιρισμών βιολογικής γεωργίας και βιολογικών προϊόντων, των αυτο-οργανωμένων ομάδων φροντίδας, όπως ομάδες γονέων και παιδιών, των κοινωνικών χώρων και των ερασιτεχνικών ομάδων καλλιτεχνών.
Ο νομικός μηχανισμός οφείλει να ελέγξει και να στηρίξει μόνο αυτές τις ομάδες που πραγματικά αποτελούν μέρος της κοινωνικής οικονομίας, και όχι αυτούς που ευκαιριακά προσπαθούν να επωφεληθούν από τις όποιες ευνοϊκές ρυθμίσεις.
5. Κοινωνικές και πράσινες επενδύσεις.
Πρέπει να σταματήσει αμέσως η κρατική επιδότηση ρυπογόνων και περιβαλλοντικά επιζήμιων δραστηριοτήτων, όπως η χάραξη νέων αυτοκινητοδρόμων, οι επεκτάσεις αεροδρομίων, η αγορά στρατιωτικού εξοπλισμού, οι εξορύξεις λιγνίτη και ορυκτών καυσίμων και τα αχρείαστα μεγάλα υδραυλικά έργα.
Τα χρήματα που θα εξοικονομηθούν μπορούν να διοχετευθούν στη βελτίωση των δημόσιων χώρων – όπως πλατείες, πάρκα και πεζόδρομοι – στα μέσα μαζικής μεταφοράς (τρένα, μετρό, λεωφορεία και τραμ) και στην επέκταση των ποδηλατοδρόμων και την εγκατάσταση δημοτικών συστημάτων ποδηλάτων.
Επίσης οι εξοικονομημένοι μπορούν να διοχετευθούν σε δημόσιες επενδύσεις για αποκεντρωμένες ανανεώσιμες πηγές ενέργειας μικρής κλίμακας, υπό τοπικό και δημοκρατικό έλεγχο.
6. Αλλαγές στο τραπεζικό σύστημα. Εθνικοποίηση όποιων τραπεζών απαιτούν κρατική υποστήριξη.
Αύξηση των κεφαλαιακών απαιτήσεων για όλα τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, με υψηλότερες, αν και διαφορετικές ανάλογα την τράπεζα, απαιτήσεις αποθεματικών, περιορίζοντας δραστικά τη δυνατότητά τους να διοχετεύουν χρήμα μέσω δανείων, και ευνοώντας τον πράσινο δανεισμό. Υποστήριξη με συγκεκριμένα προγράμματα των συνεταιριστικών και κοινωνικών, «ηθικών» τραπεζών, οι οποίες παρέχουν μεγάλη κοινωνική προστιθέμενη αξία.
7. Περιορισμός της διαφήμισης.
Απαγόρευση της διαφήμισης σε δημόσιους χώρους ακολουθώντας το παράδειγμα της πόλης της Γκρενόμπλ, και περιορισμός της ιδιωτικής και εμπορευματικής διαφήμισης στα ΜΜΕ μέσω της υψηλής φορολόγησης και του ελέγχου της ποιότητάς τους. Προτεραιότητα στη διαφήμιση ενημερωτικού χαρακτήρα.
8. Φορολογική μεταρρύθμιση.
Σταδιακή αντικατάσταση των φόρων εισοδήματος με φορολόγηση της χρήσης ενέργειας και φυσικών πόρων με τέτοιον τρόπο κατά τον οποίο να επωφελείται εισοδηματικά το κατώτατο 50% του πληθυσμού. Φορολόγηση έως και 90% για τις υψηλότερες εισοδηματικά κλίμακες, όπως εφαρμόστηκε στις ΗΠΑ τη δεκαετία του 1950, και μάλιστα υπό κυβέρνησης Ρεπουμπλικάνων. Αύξηση της φορολόγησης του κεφαλαίου, όπως της μεγάλης κληρονομιάς και της μεγάλης ακίνητης περιουσίας (π.χ. υψηλή φορολόγηση της τρίτης κατοικίας και πλέον για μια οικογένεια δύο ενηλίκων).
9. Θέσπιση οικολογικών ορίων.
Δέσμευση για τη θέσπιση ανωτάτων ορίων εκπομπής CO2 για την χώρα, καθώς και για την ποσότητα των πρώτων υλών και ορυκτών που χρησιμοποιούνται, συμπεριλαμβανομένων των ενσωματωμένων εκπομπών και πρώτων υλών στα εισαγόμενα καταναλωτικά προϊόντα.
10. Κατάργηση της χρήσης του ΑΕΠ ως δείκτη ευημερίας.
Ακόμα και οι οικονομολόγοι σήμερα παραδέχονται ότι το ΑΕΠ είναι ένας παραπλανητικός δείκτης. Αν μια χώρα χτίσει φυλακές, ξεκινήσει έναν πόλεμο, ή μολύνει τα ποτάμια της και μετά πληρώσει για να τα καθαρίσει, το ΑΕΠ αυξάνεται.
Είναι καιρός να σταματήσουμε να χρησιμοποιούμε το ΑΕΠ ως δείκτη προόδου της χώρας και να το αντικαταστήσουμε με νέους δείκτες ευημερίας, οι οποίοι να δείχνουν πραγματικά αν το επίπεδο διαβίωσης βελτιώνεται. Αυτό δεν σημαίνει φυσικά να καταργήσουμε και τους εθνικούς λογαριασμούς. Στοιχεία για το εθνικό εισόδημα είναι απαραίτητα για τη δημοσιονομική (ή αλλού τη νομισματική) πολιτική. Αλλά, για παράδειγμα, δεν υπάρχει κανένας ιδιαίτερος λόγος να μετράμε το ύψος του χρέους ως ποσοστό επί του ΑΕΠ και όχι επί των φορολογικών εσόδων, για τα οποία εν τέλει χρησιμοποιείται το ΑΕΠ ως προσέγγιση.
Οι παραπάνω προτάσεις, ενδεικτικές και υπό διαμόρφωση, αποτελούν πακέτο συμπληρωματικών και αλληλοϋποστηριζόμενων μέτρων, και πρέπει να εφαρμοστούν συνδυαστικά. Χωρίς οικονομική ανάπτυξη, και δεδομένης της συνεχιζόμενης αυτοματοποίησης της εργασίας, μεγάλο μέρος του εργατικού δυναμικού καθίσταται αχρείαστο.
Η ελάττωση των ωρών εργασίας αυξάνει τις θέσεις εργασίας ενώ η θέσπιση ενός βασικού εισοδήματος διασφαλίζει ότι όλοι θα έχουν πρόσβαση στα βασικά για μια αξιοπρεπή διαβίωση.
Το βασικό εισόδημα κάνει δυνατή τη σταδιακή απεξάρτηση από τη μισθωτή εργασία και τη διοχέτευση χρόνου στην εναλλακτική και αλληλέγγυα οικονομία, η οποία μπορεί να ανθίσει με την κατάλληλη νομική υποστήριξη και στροφή πόρων προς αυτήν.
Ταυτόχρονα, η προτεινόμενη φορολογική μεταρρύθμιση θα καταστήσει δυσκολότερο το να χρησιμοποιηθούν το βασικό εισόδημα και ο περισσότερος ελεύθερος χρόνος για την υλική κατανάλωση. Ακόμα, τα όρια στις εξορύξεις ορυκτών εγγυώνται ότι μια πιθανή αναδιάρθρωση του χρέους δεν θα χρησιμοποιηθεί ως ευκαιρία για περισσότερη ανάπτυξη και κατανάλωση.
Τέλος, οι αλλαγές στη φορολογία και ο περιορισμός των διαφημίσεων, θα χαλαρώσει τον ανταγωνισμό και θα μειώσει την αίσθηση της απογοήτευσης που έρχεται με την έλλειψη ανάπτυξης. Επενδύσεις για τα κοινά και κοινές υποδομές μπορούν να αυξήσουν την ευημερία, χωρίς ανάπτυξη.
Για να είμαστε ρεαλιστές, δεν περιμένουμε από τα κόμματα της Αριστεράς να υποστηρίζουν ανοιχτά ένα μέλλον «αποανάπτυξης».
Αντιλαμβανόμαστε τις δυσκολίες του όρου και της σύγκρουσης με μια εδραιωμένη κοινή λογική που ακόμα βλέπει την ανάπτυξη ως κάτι καλό. Περιμένουμε όμως τουλάχιστον από τα ριζοσπαστικά αριστερά κόμματα να λάβουν μέτρα προς τη σωστή κατεύθυνση, και να επιδιώξουν πολιτικές για το κοινό καλό, όπως αυτές που προτείνουμε, ανεξάρτητα από το αν θα αυξήσουν ή όχι το ΑΕΠ.
Περιμένουμε επίσης από τη νέα Αριστερά να μη θέσει ως κεντρικό της στόχο την επανεκκίνηση της οικονομικής ανάπτυξης, αλλά την κοινωνική και οικολογική ανασυγκρότηση. Και περιμένουμε να είναι έτοιμη, και να έχει αρχίσει να σκέφτεται τί θα κάνει αν το ΑΕΠ συνεχίσει να «αρνείται» να αυξηθεί, και η διάγνωσή μας ότι έχουμε εισέλθει σε μια νέα εποχή γενικευμένης οικονομικής στασιμότητας, αποδειχθεί σωστή. Πως θα διατηρήσει το κράτος πρόνοιας για παράδειγμα χωρίς αυξανόμενα έσοδα για το δημόσιο;
Μπορούμε να περιμένουμε κάτι τέτοιο στην τρέχουσα πολιτική συγκυρία της νότιας Ευρώπης; Και ναι και όχι. Το πλάνο της οικονομικής πολιτικής των Podemos που κυκλοφόρησε τον περασμένο Νοέμβριο, έχει πολλά στοιχεία συμβατά με τις παραπάνω προτάσεις και μας γεμίζει αισιοδοξία. Δεν ορίζει την ανάπτυξη ως στρατηγικό στόχο της ενώ δεν υπάρχει καμία αναφορά στο ΑΕΠ στο κείμενο. Προτείνει τη μείωση των ωρών εργασίας σε 35, θέτει ένα ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα για τους ανέργους, καλεί για μια παύση πληρωμής μέρους του δημόσιου και ιδιωτικού χρέους, και προωθεί μια μετατόπιση των επενδύσεων προς την πράσινη οικονομία, την οικονομία της μέριμνας και την εκπαίδευση, θέτοντας ως πρωταρχικό στόχο την ικανοποίηση των βασικών αναγκών, μέσω μιας «οικολογικά βιώσιμης κατανάλωσης». Όπως έχουμε προτείνει αλλού, το Ποδέμος θα μπορούσε να προχωρήσει ακόμα παραπάνω προς την μετατόπιση της φορολογίας από την εργασία προς τους πόρους, τη θέσπιση περιβαλλοντικών ορίων, τον έλεγχο των διαφημίσεων, τη γενίκευση του βασικού εισοδήματος, καθώς και τη μεταρρύθμιση του κράτους πρόνοιας, υποστηρίζοντας με πιο συγκεκριμένα μέτρα την αλληλέγγυα οικονομία που ευδοκιμεί στην Ισπανία, και προσφέρει βιώσιμες και χαμηλού κόστους λύσεις για την υγεία, την περίθαλψη και την εκπαίδευση.
Το Ποδέμος όμως έχει την πολυτέλεια να προτείνει πολιτικές σε μία χώρα η οποία, όσο και να υποφέρει από την κρίση, δεν έχει γνωρίσει μνημόνια και Τρόικα. Αντιθέτως από την Ισπανία, στην Ελλάδα το τεράστιο χρέος, καθώς και η ανάγκη να ξεφύγει η χώρα από την κοινωνικά καταστροφική πολιτική της λιτότητας και των διαρθρωτικών αλλαγών που επιβάλλει η Τρόικα, αφήνει λιγότερα περιθώρια ελιγμών σε μια εν δυνάμει αριστερή κυβέρνηση.
Ο Σύριζα προτείνει σωστά τη μερική διαγραφή του δημοσίου χρέους, αλλά δυστυχώς την συνδέει με ρήτρα ανάπτυξης, μέσω της οποίας θα μπορέσει να χρηματοδοτηθεί το υπόλοιπο μέρος του χρέους, μια πρόταση εμπνευστής της οποίας είναι ο Joseph Stiglitz. Ο Σύριζα προτείνει επίσης ένα ευρωπαϊκό New Deal και δημόσιες επενδύσεις που θα τονώσουν την ανάπτυξη στην Ελλάδα, αλλά σε αντίθεση με το Podemos, δεν μιλάει ρητά για ένα «πράσινο» New Deal, ούτε τονίζει την ανάγκη για στροφή από τη συμβατική βιομηχανία σε μια πράσινη οικονομία ή μια οικονομία μέριμνας και παιδείας. Ο συσχετισμός δυνάμεων στην Ευρώπη βέβαια, η «δικτατορία» των αγορών και η προσκόλληση της Γερμανίας στη λιτότητα κάνει ακόμα και αυτή την παραγωγίστικη, αν μπορούμε να την πούμε έτσι, πρόταση του Σύριζα να μοιάζει επαναστατική και με λίγες πιθανότητες υλοποίησης, εκτός αν υπάρξουν δραματικά κοινωνικο-πολιτικά γεγονότα στην Ελλάδα που θα προκαλέσουν γενικότερες αλλαγές στην ΕΕ. Είναι σημάδι των νεο-φιλελεύθερων καιρών μας, και του πόσο δεξιά έχει μετατοπιστεί το κέντρο βάρους της πολιτικής στην Ευρώπη, το ότι μια πρόταση του Stiglitz, πάλαι ποτέ κόκκινου πανιού για το κίνημα της αντι-παγκοσμιοποίησης, θεωρείται σήμερα από τους κύκλους της Κομισιόν και τους Γερμανούς κυβερνώντες “επαναστατική” και “ακραία αριστερή”…
Ακόμα και αν υποθέσουμε ότι ο ΣΥΡΙΖΑ μπορέσει να σταματήσει το μνημόνιο και να εφαρμόσει το πρόγραμμά του, κάτι το οποίο ευχόμαστε ολόψυχα, το ερώτημα είναι τί θα κάνει αν, ακόμη και μετά την αναδιάρθρωση του χρέους, η πολυπόθητη ανάπτυξη δεν έρθει. Θα επιλέξει μια αριστερή εκδοχή της λιτότητας όπως έκαναν οι «σοσιαλιστές» του Ολάντ στη Γαλλία, όταν αντιμετώπισαν το ίδιο πρόβλημα; Θα εντείνει το σημερινό εξορυκτικό μοντέλο ανάπτυξης, «αξιοποιώντας» τα δάση και τις ακτές της της Ελλάδας για πόρους, εξαγωγές και τουρισμό, αυτή την φορά υπό το μανδύα του κράτους, ακόμη και αν αυτό είναι ενάντια στις επιθυμίες της πολιτικής του βάσης η οποία βρίσκεται στην πρώτη γραμμή των αγώνων ενάντια στις εξορύξεις; Ή θα αδιαφορήσει για την ανάπτυξη, και θα ακούσει όλον αυτό τον κόσμο ο οποίος συμμετέχει στην ακμάζουσα αλληλέγγυα οικονομία, προσπαθώντας μαζί τους να σκεφτεί πώς να αξιοποιήσει και να χτίσει πάνω σε αυτά τα τοπικά πειράματα δημιουργώντας ένα νέο μοντέλο ευημερίας για την εθνική οικονομία στο σύνολό της; Δεν θα είναι μια εύκολη επιλογή, αλλά ποιος είπε ότι υπάρχουν εύκολες επιλογές σήμερα;
