H ανάταση του συναισθήματος οδηγεί στην ατομική κάθαρση…

Η λογοτέχνης και διδάκτωρ Φιλοσοφίας  Xρύσα  Χρονοπούλου μιλάει στο enallaktikos.gr και στον Γιώργο Ιγνατίου

 

H ανάταση του συναισθήματος οδηγεί στην ατομική κάθαρση…

Η ποίηση στον άνθρωπο προσφέρει την κάθαρση, με την έννοια του Αριστοτέλη στον ορισμό της τραγικής ποίησης: «Δι ελέου και φόβου περαίνουσα την των τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν». Εννοώ ότι μέσα από την ποιητική μέθεξη η ψυχή του ανθρώπου απομακρύνεται  από τα γήινα, αφήνει πίσω της τα χοϊκά της  στοιχεία, τα δεσμά δηλαδή που την δένουν με την γη,  και  συνδέεται με το σύμπαν. Είναι δε σύμπαν ό,τι βλέπουμε, αλλά και ό,τι  δεν βλέπουμε. Ό,τι αντιλαμβανόμαστε με τις πέντε αισθήσεις μας, αλλά και σε ό,τι η ενόραση  μάς οδηγεί.  Με όχημα λοιπόν την ποιητική μαγεία ο άνθρωπος αφήνει την ψυχή του ελεύθερη να πετάξει και  να βρεθεί γρήγορα στους χώρους των αγγέλων. Αλλά δεν είναι μόνον αυτό. Μέσα από την ποιητική μέθεξη ο άνθρωπος έχει παρά πολλά ακόμη να κερδίσει. Ένα ποιητικό κείμενο, εκτός από μορφή, έχει και περιεχόμενο. Μιλάει, ανακοινώνει και τις περισσότερες φορές φωτίζει σκοτεινά σημεία του κοινωνικού γίγνεσθαι, είτε αυτά αφορούν στο παρελθόν ή στο παρόν. Και, γιατί όχι, και στο μέλλον. Γιατί δεν είναι λίγα τα ποιητικά κείμενα που αποδεικνύονται και προφητικά. 

Μέσα από την ποίηση ακόμη ο άνθρωπος αντλεί δύναμη, την δύναμη του ίδιου του ποιητή, που προσπαθεί να μας μυήσει στην αλήθεια του κόσμου, όπως αυτός την αντιλαμβάνεται. Διότι, για να θυμηθούμε την εισαγωγή του βιβλίου μου,: «το πνεύμα του ποιητή γίνεται η δύναμη που, μέσα από μονοπάτια δικής της έκφρασης, τον οδηγεί σε αναζήτηση των κοινών νόμων και κανόνων που διέπουν τον αγώνα ενός λαού  για την έκφραση της πνευματικής και της πολιτιστικής του ταυτότητας».  

Επίσης, μέσα από την ποίηση ο άνθρωπος κερδίζει τον λεξιλογικό θησαυρό της μητρικής του γλώσσα. Πλουτίζει το λεξιλόγιό του. Ένα πλήθος εικόνων  δίνει χρώμα στην καθημερινότητά του και μια σειρά ιδεών οξύνει τον νου και την αντιληπτικότητά του.  
 

Ας προχωρήσουμε όμως στην επόμενη ερώτηση, διότι θα μπορούσα να μιλώ για τις ποιητικές δωρεές προς τον κάθε άνθρωπο χωρίς τελεία. 

Δεν θα συμφωνήσω απόλυτα μαζί σας πως οι άνθρωποι στην εποχή μας δεν καταφεύγουν στην ποίηση. Δεν το βρίσκω εύκολο ο άνθρωπος να κόψει δεσμούς μαζί της, διότι τότε θα στεγνώσει τελείως η ψυχή του και αυτό το γνωρίζει πολύ καλά, έστω και διαισθητικά.  Σε όλες τις εποχές του μακραίωνος βίου του ο άνθρωπος έφτιαχνε  ποίηση και πάντοτε αυτή ήταν το καταφύγιό του.  Άλλωστε ξεκίνησε την πορεία του στην γη μιλώντας ποιητικά. Εκφράστηκε στις μεγαλύτερες πνευματικές του στιγμές ποιητικά. Και δεν ήσαν βέβαια όλες του οι εποχές ρόδινες. 

Βέβαια, γνωρίζω ότι η εποχή μας κατηγορείται για άκρατο ορθολογισμό και θετικισμό, κάτι που δεν ευνοεί την ποιητική έκφραση και πρόσληψη. Εν τούτοις εκδίδονται πολλές νέες ποιητικές συλλογές, και ο κόσμος τις διαβάζουν με ενδιαφέρον. Εννοώ λοιπόν να είμαι  επιφυλακτική στην άποψη  ότι δεν διαβάζεται στις ημέρες μας η ποίηση. Πιστεύω πως και ωραία ποιήματα γράφονται και διαβάζονται στις ημέρες μας. Γιατί μόνον η ποίηση θρέφει το συναίσθημα. Ο άνθρωπος δεν είναι μόνον σκέψη, είναι και συναίσθημα.  Και γνωρίζει πως μόνον μέσα από την ανάταση του συναισθήματός του επιτυγχάνεται η ατομική του κάθαρση, που τόσο ανάγκη την έχει. 

Τα χρόνια που ζήσαμε ως παιδιά ήσαν δύσκολα ούτως ή άλλως, διότι η αυστηρότητα προς το παιδί, προκειμένου να γίνει σωστός άνθρωπος,  ήταν βασική παιδαγωγική αρχή τόσο στο σπίτι όσο και στο σχολείο. Η πεποίθηση ότι  «το ξύλο βγήκε από τον παράδεισο» ήταν για πολλά χρόνια, κανόνας, νόμος. Αν κάποιοι ποιητές είχαν δύσκολα παιδικά χρόνια, αποτέλεσμα πολλών παραγόντων, όπως οικονομικών, οικογενειακής νοοτροπίας, αντιλήψεων κλπ., αυτό κατά την γνώμη μου είναι τυχαίο και όχι απόλυτα ανάγκη για καλλιέργεια ταλέντου. Για παράδειγμα, ο Ανδρέας Κάλβος πιστεύω ότι είχε δύσκολα παιδικά χρόνια, όπως φαίνεται και από το σύντομο βιογραφικό του που παραθέτω στο βιβλίο μου. Αυτό όμως δεν τον έκανε ποιητή. Τον επηρέασε σίγουρα αρνητικά η απότομη απομάκρυνση από την μητρική αγκαλιά, καθώς και η βίαιη συμπεριφορά του πατέρα του. Αυτό φαίνεται στο πώς έζησε ως πολίτης, όπου και ο ίδιος πολλάκις εκφράστηκε με σκαιότητα. Ανάλογες συμπεριφορές επίσης μπορεί ο αναγνώστης να αντιληφθεί και μέσα στις ωδές του, όπου σε κάποια σημεία ο ποιητικός του λόγος γίνεται κοφτός,  αυστηρός και απόλυτος, σαν να μην επιδέχεται αντίρρηση στα λεγόμενά του. Όμως ποιητή τον έκανε το έμφυτο ταλέντο του και η προσπάθεια του να δώσει με τους στίχους του αυτό που κινούσε την ψυχή του στις δύσκολες ώρες του ελληνικού αγώνα. Και το έδωσε ποιητικά, γιατί έτσι, όπως πίστευε, θα τον καταλάβαιναν καλύτερα. Εν κατακλείδι, τα δύσκολα παιδικά χρόνια είναι δυνατόν να δώσουν στο περιεχόμενο της ποίησης μια χροιά πίκρας, ένα παράπονο, να γίνουν πηγή άντλησης ιδεών. Αλλά δεν πιστεύω ότι μπορούν να κάνουν τον άνθρωπο ποιητή. Για παράδειγμα, η Κατερίνα Γώγου στο ποίημά της: θα ‘ρθει καιρός,  που εμπεριέχεται στο βιβλίο μου, λέει στην Μαρία  κάποιους στίχους, που εμένα πραγματικά με συγκλονίζουν. 
« Άκου, θα ‘ρθει καιρός
Που τα παιδιά θα διαλέγουν γονιούς,
Δεν θα βγαίνουν στην τύχη».
Μπορούμε, αν θέλουμε, να υποθέσουμε ότι ή Γώγου ίσως είχε λόγους να το λέει αυτό. Αλλά αν αντιμετώπισε σκληρότητα από τους γονείς της, αυτό δεν πιστεύω ότι την έκανε ποιήτρια.

Ως γνωστόν, το σχολείο δεν προσφέρει μόνον γνώσεις στον μαθητή, τον μυεί και στον πολιτισμό. Οι γνώσεις γίνονται όχημα, για να μυηθεί ο άνθρωπος ο αναπτυσσόμενος στον πολιτισμό.  Η ποίηση είναι δυναμικό κομμάτι του πολιτισμού. Στις υποχρεώσεις επομένως του κάθε εκπαιδευτικού είναι να μυήσει τους μαθητές του και στην ποίηση. Γενικά, να τους μυήσει στην ελληνική λογοτεχνία, δηλαδή ποίηση και πεζογραφία. Για κάποιους όμως λόγους η ποίηση στο δωδεκάχρονο σχολείο διδάσκεται περισσότερο, σε ποσότητα εννοώ. Ίσως γιατί ένα ποίημα μπορεί να διδαχθεί σε μια διδακτική ώρα, ενώ ένα πεζό κείμενο θα χρειαστεί το λιγότερο και δεύτερη διδακτική ώρα, προκειμένου να καλυφθεί η πρόσληψή του από τους μαθητές τόσο μορφολογικά όσο και νοηματικά. 
Οι μαθητές μου αγαπούσαν πολύ την ποίηση. Αν αυτό οφείλεται στο ότι το επιδίωξα με πολλή φιλοτιμία, στην προσπάθειά μου να είμαι καλή δασκάλα, αποτελεί για μένα ένα εκπαιδευτικό όσκαρ.  Πάντως, οφείλω να ομολογήσω ότι  οι μαθητές μου αγαπούσαν πολύ την ποίηση. Και για να είμαι δίκαιη, κάτι που μου αναγνωρίζουν οι μαθητές μου και με γεμίζει ικανοποίηση, σε αυτό, στο να αγαπήσουν δηλαδή οι μαθητές την ποίηση, συνέβαλε πολύ και η μουσική του Θεοδωράκη, του Χατζηδάκη, του Ξαρχάκου και των άλλων μας μουσικών, που μελοποίησαν, και ευτυχώς συνεχίζουν να το κάνουν οι Έλληνες μουσικοσυνθέτες μας,  ποίηση με πολύ μεγάλη επιτυχία. Πολλές φορές οι μαθητές μου, και το καταθέτω με καμάρι, με πληροφορούσαν γα το νέο τραγούδι ενός μουσικού μας πάνω σε ποίηση ενός ποιητή μας. Θεωρώ πολύ τυχερό τον εαυτό μου που οι μαθητές μου με έμαθαν στην ζωή περισσότερα από όσα εγώ τους δίδαξα. Το λέω και το εννοώ. 

Στο τελευταίο σας βιβλίο μιλάτε για συλλογικό ασυνείδητο που εκφράζει ο ποιητής. Υπάρχουν περιπτώσεις που πηγαίνει κόντρα στο συλλογικό ασυνείδητο;

Ας δούμε πρώτα τι σημαίνει συλλογικό ασυνείδητο. 
Σύμφωνα με την ψυχανάλυση, το ασυνείδητο αποτελεί ένα μεγάλο μέρος του ανθρώπινου ψυχισμού. Εδρεύει στο id, στο ασυνείδητο μέρος του νου, ( id, ego, superego) και διακρίνεται στο προσωπικό ασυνείδητο, το οποίο περιλαμβάνει τις βασικές ορμές της ψυχικής ενέργειας, τα γεγονότα, τις επιθυμίες και τις παρορμήσεις που έχουν απωθηθεί από τη συνείδηση, καθώς και τις εμπειρίες της παιδικής ηλικίας που ο άνθρωπος έχει ξεχάσει, αλλά, παρόλα αυτά, καθορίζουν και κατευθύνουν τη ζωή του.  Διακρίνεται επίσης στο συλλογικό ασυνείδητο, το οποίο  είναι ευρύτερο του ατομικού  ως ένα μέρος του ασυνείδητου νου κοινό σε όλους τους ανθρώπους και εμπεριέχει όσα αναφέραμε ότι απαρτίζουν το ατομικό ασυνείδητο και επιπλέον εμπεριέχει  αρχέτυπα, σύμβολα, παγκόσμιες νοητικές “προδιαθέσεις”. Όλα αυτά δεν βασίζονται στην εξατομικευμένη εμπειρία, αλλά έρχονται ως καταστάλαγμα ενός απώτερου παρελθόντος που κρύβεται στην ανθρώπινη πορεία και ιστορία. 

Ο άνθρωπος, ο κάθε άνθρωπος δεν έχει μόνον την ηλικία της γεννήσεως και του θανάτου του. Έχει την ηλικία της ανθρωπότητας στην οποίαν ανήκει. Έχει την ηλικία της φυλής του, στην οποίαν ανήκει. Εννοώ την λευκή φυλή, την μαύρη,  την ερυθρά κλπ. Έχει επίσης την ηλικία της εθνότητάς του. Εννοώ την ελληνική εθνότητα, την σλαβική εθνότητα κλπ. Μέσα στο πέρασμα των χιλιάδων χρόνων παρουσίας του στην γη κουβαλάει στο DNA του αρχέτυπα, σύμβολα, επιθυμίες, γνώσεις και ό,τι θεωρούμε ότι χάραξε την υπόστασή του. Αυτά δεν χάνονται, αποθηκεύονται και αποτελούν την εμπειρία της επόμενης κάθε φορά πορείας του μέσω των νεωτέρων γενεών. Να ξεκαθαρίσω εδώ ότι δεν μιλάω ούτε για μετεμψύχωση ούτε για μετενσάρκωση. Να ξεκαθαρίσω επίσης, καθώς φαίνεται και από την απάντησή μου,  ότι διαφωνώ με την θεωρία ότι ο άνθρωπος όταν γεννιέται είναι tabula rasa.   

Ο ποιητής, λοιπόν, μπορεί να φτάσει στο βάθος του συλλογικού ασυνειδήτου, με τον τρόπο που το οριοθετήσαμε, αλλά και να το εκφράσει με μέτρο και ρυθμό, επειδή οι  κεραίες του είναι βαθιά ριζωμένες στο ανθρώπινο σώμα και στην ανθρώπινη ψυχή. Η δημοτική μας ποίηση είναι το καλύτερο παράδειγμα έκφρασης του συλλογικού ασυνειδήτου του λαού μας, γι αυτό άλλωστε το δημοτικό τραγούδι έγινε άμεσα κτήμα του λαού και ξεχάστηκε ο πρώτος δημιουργός. 
Το να πάει ένας ποιητής κόντρα στο συλλογικό ασυνείδητο, ναι, μπορεί. Και μάλιστα να το κάνει συνειδητά αυτό. Όταν για παράδειγμα γράφει ποίηση για την ποίηση και όχι για τον άνθρωπο. Δεν ξέρω όμως κατά πόσον θα μπορέσει να γίνει αποδεκτός από τους αναγνώστες του.   

Αλλά, πάλι, το να πάει ένας ποιητής κόντρα στο συλλογικό ασυνείδητο είναι σαν να βγαίνει έξω από τα ρούχα του. Διότι ούτε και ο ίδιος είναι έξω από το συλλογικό ασυνείδητο. 

Όχι, καθόλου.  Η τέχνη υπηρετεί ή μάλλον πρέπει να υπηρετεί πρωταρχικά τον άνθρωπο, είτε ως πράξη αντίστασης είτε ως στηλίτευση της κοινωνικής παθογένειας είτε ως καταγγελία της αδικίας και της εκμετάλλευσης των λαϊκών τάξεων. Στον αντίποδα της λεγόμενης στρατευμένης τέχνης, της κοινωνικής κατ εμέ τέχνης,  διατυπώθηκε η θεωρία, η τέχνη για την τέχνη, η τέχνη δηλαδή ως φαινόμενο αυτόφωτο και ανεξάρτητο, ανεπηρέαστο από κάθε εξωτερική έκφραση. Σε αυτήν την περίπτωση η καλλιτεχνική δημιουργία απορρίπτει κάθε κοινωνική, πολιτική και ιδεολογική προσέγγιση στο όνομα μιας αδιαπραγμάτευτης καλλιτεχνικής καθαρότητας.  Αυτή η καλλιτεχνική αντίληψη κατά την  γνώμη μου παραβλέπει τα υπαρκτά προβλήματα των ανθρώπων. Όμως οι άνθρωποι και οι περιπέτειές τους είναι πηγές τέχνης.  Αποκομμένη η τέχνη από τα ανθρώπινα, αποκομμένη από το κοινωνικό γίγνεσθαι και εγκλωβισμένη στην αντίληψη η τέχνη για την τέχνη καταντά, όπως λέει ο μεγάλος μας Γιώργος Σεφέρης σαν την «δουλειά ενός ανάπηρου ανθρώπου που φτιάχνει αδειανά κομψοτεχνήματα κλεισμένος μέσα σ’ ένα αποστειρωμένο δωμάτιο». 

Η τέχνη που είναι στρατευμένη στον άνθρωπο και τις ανάγκες του, που δεν αναλώνεται σε φτηνή προπαγάνδα ή  σε  συνθηματολογία επειδή υπηρετεί έναν κομματικό σκοπό, η τέχνη αυτή  ανάγει την πράξη της δημιουργίας σε επανάσταση, σε εργαλείο ευαισθητοποίησης και αντίστασης. Ποιητές θεωρούμενοι στρατευμένοι, όπως ο Ρίτσος, ο Αναγνωστάκης, ο Λειβαδίτης, ο Βάρναλης, ο Κατσαρός, ο Βρεττάκος, για να αναφέρω μερικά μόνον ονόματα,  ανέδειξαν με την ποιητική τους πένα αξίες και ιδανικά, όπως της ειρήνης και της αδελφοσύνης. Ύμνησαν αρετές που δε διχάζουν, αλλά προσφέρουν υψηλή υπηρεσία στον άνθρωπο αγωνιστή για τη δικαιοσύνη και την ισότητα.  
 
Συμπέρασμα. Η ποίηση η στρατευμένη στον άνθρωπο και τις ανεκπλήρωτες ανάγκες του δεν υποβαθμίζει τον δημιουργό. Αντίθετα τον μπάζει στο κοινωνικό γίγνεσθαι δυναμικά και δημιουργικά. 

Όλες οι εποχές έχουν ανάγκη για ήρωες και τους έχουν. Γιατί οι αναπτυσσόμενοι άνθρωποι, οι άνθρωποι μαθητές,  χρειάζονται πρότυπα για να επιλέξουν μια πορεία ζωής τέτοια που στην ωριμότητά τους  να ωφελήσει το κοινωνικό σύνολο. 
Από την πλευρά μου φρονώ ότι όλοι οι άνθρωποι είναι “δυνάμει” ήρωες. Αλλά για να καταστερωθεί κάποιος ως ήρωας, αυτό θα το ορίσουν οι δύσκολες ή οι κρίσιμες κοινωνικές, πολιτικές ή εθνικές συνθήκες. Κάθε εποχή έχει τα δικά της κριτήρια για να χαρακτηρίσει κάποιον ήρωα. Στην αρχαιότητα οι ήρωες κατακτούσαν τον τίτλο, γιατί πρόσφεραν στο κοινωνικό σύνολο ένα μεγάλο άθλο.  Ας θυμηθούμε τον Ηρακλή ή τον Θησέα. Σήμερα βέβαια τα πράγματα είναι διαφορετικά. Δεν χρειάζεται κάποιος να σκοτώσει το λιοντάρι της Νεμέας για να γίνει ήρωας. Η γενναιότητα, η αυτοθυσία, η τιμιότητα, η καλοσύνη, η ανθρωπιά είναι μερικές ιδιότητες, που αν εκφραστούν κοινωνικά είναι δυνατόν να αναδείξουν κάποιον σε ήρωα.  Ό,τι είναι το αίμα αυτών που αγωνίστηκαν και έπεσαν για ένα ιδανικό, είναι και ο ιδρώτας αυτών που μοχθούν καθημερινά για τον επιούσιο και τον συνάνθρωπο. Δηλαδή, σήμερα ήρωας θεωρείται και αυτός, ο οποίος εκτελεί αυτό που η κοινωνία αποδέχεται  ως  καλό και ευγενές, ως κοινωνικά χρήσιμο  μέσα στο πλαίσιο του πολιτισμού που δρα.
Στην εποχή μας ο ηρωισμός φορά το ένδυμα της καθημερινότητας, τη φόρμα του εργάτη, την ποδιά της νοικοκυράς, την στολή του στρατιώτη που πολεμά για την ειρήνη. Όλοι αυτοί που κλαίνε, όταν βλέπουν τους άλλους να πονάνε ή να πεινάνε και ανασκουμπώνονται να βοηθήσουν αλληλέγγυοι. Διότι  ο άνθρωπος, το ξαναλέω,  μεταβάλλεται σε ήρωα, όταν εκτελέσει μιαν ασυνήθιστη και αξιέπαινη πράξη. Κάποτε οι ήρωες πολεμούσαν για τους ανθρώπους.  Οι ήρωες της εποχής μας πολεμούν για να σώσουν την ανθρωπιά. 
διευρύνοντας λοιπόν την έννοια του ηρωισμού,  ήρωας πρέπει να θεωρείται και ο απλός άνθρωπος, αυτός που μοχθεί για να βγάλει το ψωμί του, χωρίς να καταφεύγει σε αθέμιτους τρόπους πλουτισμού. Είναι ο ηρωισμός της καθημερινότητας, που γίνεται ακόμη πιο μεγάλος, όταν ο άνθρωπος ασυμβίβαστος συνεχίζει ηρωικά τον δρόμο του σκληρού μόχθου. Επίσης στην εποχή των πλαστικών συνειδήσεων, ηρωισμός είναι το να επιλέγει κανείς την τιμιότητα, να αντιστέκεται στις εύκολες προκλήσεις του καιρού, να μένει πιστός στον εαυτό του και να μην τον ψευτίζει.
Για μας αυτοί είναι οι πραγματικοί ήρωες, που δρουν έξω και πέρα από τα φώτα της δημοσιότητας για το κοινό καλό. Όλοι αυτοί είναι ήρωες αλλά μένουν αφανείς, γιατί δεν ανταποκρίνονται στα πρότυπα ζωής που η διαφήμιση μας επιβάλει.
Όπως λέει και ο Σεφέρης στο ποίημά του Ο τελευταίος Σταθμός. 
«…Να μιλήσω για ήρωες
να μιλήσω για ήρωες
Οι ήρωες προχωρούν στα σκοτεινά».
Και εννοεί βέβαια τους αφανείς ήρωες, αυτούς που εκτελούν το καθήκον τους για τους συνανθρώπους τους.
Από την άλλη πάλι οι λαοί ως γνωστόν χρειάζονται πρότυπα. Και μάλιστα πρότυπα τέτοια που να προάγουν την ανθρώπινη κοινωνία. Η εποχή μας, το ξαναλέω, έχει γνήσιους ήρωες. Παράλληλα έχει και “κατασκευασμένους”. Εκείνο που χρειάζεται είναι να καθοδηγηθούν οι νέοι σωστά, ώστε να διακρίνουν τον πραγματικό ήρωα από τον φτιαχτό, που θα υπηρετεί προφανώς κάποιες σκοπιμότητες. Σε αυτήν την δεύτερη περίπτωση, αν η διαφώτιση λειτουργήσει στο πλαίσιο της κοινωνικής παιδαγωγικής,  δεν έχουμε κανένα λόγο να θεωρούμε την ηρωοποίηση ως κατάντια. 

Η ποίηση εκφράζει το ανείπωτο, αυτό που δύσκολα εκφράζουν οι άνθρωποι στην καθημερινότητα;

Η ποίηση μπορεί και πρέπει να εκφράζει αυτό που οι άνθρωποι δυσκολεύονται για κάποιους λόγους να φέρουν προς τα έξω. Αν η ποίηση δεν εκφράσει το ανείπωτο, δεν μπορεί να μετουσιώσει την ζωή. Θα θυμίσω τα λόγια της Κικής Δημουλά, που κάπου  διάβασα.

«Η ποίηση είναι τα μέσα της έναρθρης γλώσσας με τα οποία προσπαθεί να απεικονίσει ό,τι στα σκοτεινά επιχειρούν να εκφράσουν τα δάκρυα, οι σιωπές, οι στεναγμοί, οι θωπείες, η κραυγή».

Θα συνεχίσω φιλολογικά. Ανείπωτο είναι αυτό που δεν μπορεί, δεν είναι δυνατόν ή δεν πρέπει να ειπωθεί, να λεχθεί, να έλθει προς τα έξω. Αυτό που για κάποιους λόγους θρησκευτικούς ή κοινωνικούς ή προσωπικούς-συναισθηματικούς δεν λέγεται, δεν υμνείται, δεν διατυμπανίζεται. Σε αυτήν την περίπτωση το άρρητο έχει τους δικούς του κανόνες και ο άνθρωπος συνήθως υπακούει στους κανόνες που το επιβάλλουν. Θα σκύψει στο ανείπωτο και θα σιωπήσει. Ο ποιητής όμως δεν είναι ένας συνηθισμένος άνθρωπος. Ο ποιητής αισθάνεται την ανάγκη να αγγίξει το αμετουσίωτο, το άρρητο. Και το εκφράζει. Ο Βύρων Λεοντάρης υποστηρίζει ότι το «ανείπωτο» επίμονα και αέναα θα ξεγλιστρά από τη γλώσσα του ποιητή και κυρίως από τη συνείδησή του. Αν η ποιητική γραφή δεν αγγίξει το ανείπωτο, το ποίημα θα μοιάζει με τα «Λόγια που σηκώθηκαν κι έφυγαν στη μέση μιας συνομιλίας». Γιατί ἡ ουσία της ποίησης διαμορφώνεται ανάμεσα σε ό,τι μπορεί να εκφραστεί και σ’ αυτό που παραμένει ανέκφραστο. 

Νομίζω πως από τις ως τώρα απαντήσεις μου στα ερωτήματά σας αυτό απορρέει από μόνο του. Εκ φύσεως είμαι αισιόδοξη. Έχουμε σπουδαίους ποιητές και σίγουρα θα έχουμε και σπουδαιότερους στο μέλλον. Αυτό βεβαιώνεται από δύο νόμπελ (Σεφέρης, Ελύτης), ένα βραβείο Λένιν (Ρίτσος), από έναν Κωνσταντίνο Καβάφη που είναι ο πιο πολυμεταφρασμένος και ο πιο διαβασμένος ποιητής στον κόσμο, αλλά και από έναν σημαντικό αριθμό Ελλήνων ποιητών που μιλούν στην ψυχή μας.  Ακόμη και οι στίχοι μεγάλου αριθμού τραγουδιών μας είναι πραγματικά ποιητικοί. Οι μουσικοί μας οι πιο σπουδαίοι μελοποίησαν ποίηση, έργα μεγάλων ποιητών μας, ακριβώς επειδή ο λαός  μιλάει μαζί τους, και οι στίχοι τους μιλούν στην ψυχή του. 

Με ένα τόσο πλούσιο πολιτιστικό υπόβαθρο, με μια τόσο πάμπλουτη πολιτιστική παράδοση ο τόπος αυτός, αυτό το ακρωτήριο που χιλιάδες χρόνια τώρα γεννάει Ελλάδα  και πολιτισμό, ποτέ δεν θα μείνει έξω από την σπουδαία ποιητική δημιουργία.