«Κατάσταση Πολιορκίας»
Συνέντευξη με τον Κώστα Γαβρά
Κλεάνθης Γρίβας
Εφημ. Θεσσαλονίκη, 6 και 7 Νοεμβρίου 1974
Η συνέντευξη πάρθηκε το 1972 από τον σκηνοθέτη Κώστα Γαβρά κατά τη διάρκεια της ηχογράφησης της μουσικής επένδυσης του έργου «Κατάσταση Πολιορκίας» στο στούντιο Charcot στο Παρίσι από το συγκρότημα “Los Chalkakis” υπό τη διεύθυνση του Μίκη Θεοδωράκη. Εξαιτίας των συνθηκών της εποχής, η δημοσίευσή της κατέστη δυνατή μετά την ανατροπή στρατιωτικής δικτατορίας (εφ.. Θεσσαλονίκη, 6 και 7 Νοεμβρίου 1974).
Για ζωή ή θάνατο
Η «κυβέρνηση» της Ουρουγουάης απορρίπτει τους όρους που έβαλαν οι επαναστάτες προκειμένου να απελευθερώσουν τον όμηρο τους, τον Αμερικανό πράκτορα της CIA Νταν Μιτριόνε (που επισήμως είναι «σύμβουλος ασφαλείας» της «κυβέρνησης» της Ουρουγουάης, ενώ στην πραγματικότητα είναι επόπτης και εκπαιδευτής των βασανιστών των υπηρεσιών ασφαλείας του δικτατορικού καθεστώτος της).
*
Στο αίτημα των «Τουπαμάρος», ο κρατικός μηχανισμός απαντάει με μια σειρά τρομοκρατικών μέτρων πρωτοφανούς έντασης. Η επαναστατική οργάνωση βρίσκεται σε δίλημμα: «Εκτέλεση ή απελευθέρωση» του ομήρου; Ο καθοδηγητικός της πυρήνας πρέπει να αποφασίσει.
*
Ένα λεωφορείο διασχίζει τους δρόμους της πρωτεύουσας. Σε κάθε στάση του, ανεβαίνει ένας «ξεχωριστός» επιβάτης. Κάθεται δίπλα σε κάποιον άλλο και ψιθυρίζει μια λέξη. Στην επόμενη στάση κατεβαίνει και ένας άλλος παίρνει τη θέση. Μία, δυο, τρεις… δέκα στάσεις. Μία, δύο, τρεις…. δέκα ψήφοι. Οι εκπρόσωποι των διαφόρων τομέων μεταφέρουν την απόφαση της βάσης που εκπροσωπούν. Η επαναστατική οργάνωση των «Τουπαμάρος» αποφασίζει για τη ζωή ή το θάνατο του πράκτορα Νταν Μιτριόνε, συναισθανόμενη ότι αποφασίζει για τη ζωή και το θάνατό της.
*
Στο τέρμα της διαδρομής του λεωφορείου, η τύχη του Αμερικανού προϊσταμένου των δυνάμεων ασφαλείας της Ουρουγουάης, έχει κριθεί. Μαζί της έχει κριθεί και η τύχη των «Τουπαμάρος».
*
Η απόφαση μεταβιβάζεται αμέσως. Και λίγες ώρες αργότερα, ένα περιπολικό της αστυνομίας, θα ανακαλύψει το πτώμα του Μιτριόνε στο πίσω κάθισμα ενός κλεμμένου αυτοκινήτου. (1970) Ο αμερικανός «σύμβουλος» πλήρωσε με τη ζωή του τα τριάντα χρόνια της εγκληματικής τρομοκρατικής δραστηριότητας που ανέπτυξε σε όλες σχεδόν τις χώρες της Λατινικής Αμερικής ως πράκτορας της CIA.
*
H «κυβέρνηση» της Ουρουγουάης, απαντά αμέσως με ένταση της κρατικής τρομοκρατίας. Μεγάλης έκτασης έρευνες, αναρίθμητες συλλήψεις, πρωτοφανή βασανιστήρια. Οι «Τουπαμάρος» για πρώτη φορά στην ιστορία τους βρίσκονται αντιμέτωποι με τον κίνδυνο της ολοκληρωτικής διάλυσής τους. Η χώρα βρίσκεται σε «ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑΣ»…
*
Ξάφνου ο φακός στρέφεται στο αεροδρόμιο. Η πόρτα ενός αεροπλάνου που μόλις προσγειώθηκε, ανοίγει σιγά-σιγά για να «ξεράσει» έναν καινούριο «σύμβουλο», έτοιμο να συνεχίσει το «θεάρεστο» έργο που εκτελούσε ο προκάτοχός του: «Ο ΑΝΤΙΚΑΤΑΣΤΑΤΗΣ ΤΟΥ κ. ΝΤΑΝ ΜΙΤΡΙΟΝΕ ΑΦΙΧΘΗ…»
ΚΑΣΤΑΣΤΑΣΗ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑΣ (1972)
Σκηνοθεσία: Κώστας Γαβράς – Σενάριο: Φράνκο Σαλίνας & Κώστας Γαβράς
Μουσική: Μίκης Θεοδωράκης – Παραγωγή: Ζακ Μπαραστιέ & Ζακ Περέν
Φωτογραφία: Γούλιαμ Γκλεν – Μοντάζ: Φρανσουά Μπονό
Διανομή:
Υβ Μοντάν (Φιλίπ Μίκαελ Σαντόρε, «κατά κόσμο» Νταν Μιτριόνε)
Ρενάτο Σαλβατόρε (λοχαγός Λοπέζ) – Ο. Ε. Χάσσε (Κάρλο Ντούκας),
Ζάκ Βέμπερ (Χιούγκο) – Ζαν-Λουκ Μπιτέ (Εστε) – Νεμέσιο Αντουνές (πρόεδρος),
Μάριο Μοντίλες (Φοντάνα) – Ζαν-Φρανσουά Γκόμπι (δημοσιογράφος)
●●●
Η συνάντηση με τον σκηνοθέτη Κώστα Γαβρά έγινε στο στούντιο CHARCOT, στη διάρκεια της τελευταίας φάσης της επεξεργασίας της ταινίας του «Κατάσταση Πολιορκίας».
Στο κέντρο της αίθουσας, ο Μίκης Θεοδωράκης διευθύνει ακούραστα τη μικρή ορχήστρα που επωμίστηκε τη μουσική επένδυση του έργου. Πρόκειται για το λατινοαμερικανικό συγκρότημα «Los Chalkakis» και τον Γιάννη Διδίλη, πιανίστα, μαέστρο λαϊκών ορχηστρών και ενορχηστρωτή (που ενορχήστρωσε πολλά από τα πρώτα τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη).
Πλάι στον συνθέτη, ο Κώστας Γαβράς, παρακολουθεί με το ένα μάτι στο χρονόμετρο και με το άλλο στο θάλαμο των ηχοληπτών. «Ένα, δύο, τρία…». Και η θαυμάσια μουσική που σύνθεσε ειδικά γι’ αυτό το φιλμ ο Μίκης Θεοδωράκης, πλημμυρίζει την αίθουσα. Μια μικρή μουσική γεωγραφία της Λατινικής Αμερικής, που θα ξεδιπλωθεί στο «Canto General» του Πάμπλο Νερούντα.
Ακρόαση, επανάληψη έγγραφης, ακρόαση, επανάληψη… Οκτώ ολόκληρες μέρες κράτησε η ηχογράφηση που στην τελική της μορφή δεν ξεπερνάει τα 32 λεπτά της ώρας. Οκτώ μέρες δυσκολιών, ατέλειωτων εκνευριστικών επαναλήψεων, διαφωνιών, συγκρούσεων και μικρο-απογοητεύσεων.
Όλα αυτά θα ξεχαστούν την όγδοη μέρα που θα επενδυθεί μουσικά και η τελευταία σκηνή. Σκηνοθέτης, συνθέτης, μουσικοί και ηχολήπτες αγκαλιάζονται μεταξύ τους. Από δω και πέρα, λίγος δρόμος χωρίζει το φιλμ από τις αίθουσες προβολής.
Σε λίγο ο Κώστας Γαβράς ξεχωρίζει από τους άλλους και κατευθύνεται προς τη γωνιά απ’ όπου παρακολουθούσαμε αυτή τη μουσική ιεροτελεστία η γυναίκα μου κι εγώ. Χειραψίες, δυο φιλικά λόγια, συγχαρητήρια. Κι αυτή τη στιγμή (ενώ περιμένουμε τον Μίκη Θεοδωράκη που «μπλοκαρίστηκε» από τα μέλη του συγκροτήματος το οποίο διηύθυνε επί οκτώ μέρες, έρχεται η Ιδέα να υποβάλουμε μερικές ερωτήσεις στον Κώστα Γαβρά.
Η κούραση είναι εμφανής στο πρόσωπό του. Του εκφράζουμε τους δισταγμούς μας να προσθέσουμε πρόσθετη κούραση στην κούρασή του αλλά μας διακόπτει με μια ευγενική κίνηση: «Με μεγάλη μου ευχαρίστηση». Στρωνόμαστε στις σιδερένιες καρέκλες της αίθουσας και βάζουμε σε λειτουργία: το μαγνητόφωνο…
●●●
Κ.Γ: Η έλλειψη προετοιμασίας γι’ αυτή τη συνάντηση δικαιολογεί ίσως τόσο την προχειρότητα των ερωτήσεων μου, όσο και την κοινοτοπία της πρώτης ερώτησης που θα σας κάνω. Πού αναφέρεται η καινούρια ταινία σας;
Κ. ΓΑΒΡΑΣ: Στο κέντρο του προβληματισμού αυτής της ταινίας βρίσκεται τo πρόβλημα του νεοαποικισμού. Παλιά, όταν οι μεγάλες δυνάμεις αποφάσιζαν να «διεισδύσουν» σε μια χώρα χρησιμοποιούσαν θεαματικούς τρόπους επέμβασης: με το στόλο, με το στρατό, κλπ. Σιγά-σιγά όμως τα πράγματα αλλάζουν. Και σήμερα ζούμε ακριβώς αυτήν την περίοδο της αλλαγής: Έτσι, ενώ για μερικές χώρες εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται οι παλιές μέθοδες επέμβασης, για μια σειρά άλλες χώρες, ο στόλος και ο στρατός έχουν υποκατασταθεί από ένα νέο παράγοντα, τον «σύμβουλο». Αυτό αποτελεί και το θέμα της ταινίας. Ένας Αμερικανός «σύμβουλος» σε μια χώρα της Λατινικής Αμερικής, συλλαμβάνεται από τα μέλη μιας επαναστατικής οργάνωσης. Οι επαναστάτες ανοίγουν μια μακριά συζήτηση μαζί του και πετυχαίνουν να αποδείξουν τους μηχανισμούς πού κινούν σήμερα τις επεμβάσεις αυτού του είδους.
H μεθοδολογία των επεμβάσεων
Κ.Γ: Επιχειρείτε κάποιο παραλληλισμό με το έργο σας; Γιατί είναι γνωστό ότι η μεθοδολογία των επεμβάσεων του είδους που αναφέρατε, δεν εφαρμόζεται μόνο στο χώρο του λεγόμενου «τρίτου κόσμου», αλλά και στην ευρωπαϊκή ήπειρο.
Κ. ΓΑΒΡΑΣ: Εγώ δεν επιχειρώ κανένα παραλληλισμό. Ο θεατής θα τον επιχειρήσει από μόνος του. Ο θεατής πρέπει να ξεκινάει από το ειδικό και να γενικεύει. Πιστεύω ότι κάθε ειδικό θέμα, γίνεται γενικό, ακριβώς επειδή είναι πολύ ειδικό. Στην αρχαία τραγωδία, για παράδειγμα, όλα τα θέματα. είναι τελείως ειδικά και αυτόματα γίνονται πολύ γενικά.
Κ.Γ: Κατά τη γνώμη σας, ο δημιουργός θα πρέπει να στοχεύει στο συναίσθημα, τη λογική ή και στα δύο συγχρόνως;
Κ. ΓΑΒΡΑΣ: Αυτά είναι το μεγάλο πρόβλημα που όλοι αντιμετωπίζουν. Ο Μπρεχτ, π.χ. με μια σειρά έργων του, σκόπευσε στο λογικό. Όμως, με το έργο του «Μάνα Κουράγιο» έπαιξε σε δυο ταμπλό: Σκόπευσε και στο συναίσθημα και στη λογική. Τελικά νομίζω πως αυτό το μεγάλο πρόβλημα, δεν είναι πρόβλημα σκηνοθέτη αλλά πρόβλημα κοινού. Νομίζω ότι το Κοινό δεν είναι προετοιμασμένο να δεχτεί με ένα «όχι συναισθηματικό» τρόπο, έναν ορισμένο αριθμό πραγμάτων. Έχω την εντύπωση πως μ’ αυτό το φιλμ, έχουμε φύγει πολύ μακριά από τον συναισθηματισμό, με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζουμε τον πιθανό κίνδυνο να μη πετύχουμε να «εισχωρήσουμε» στο ευρύ κοινό.
Κ.Γ: Ο ιταλικός και ο γαλλικός πολιτικός κινηματογράφος, καλλιέργησαν το έδαφος σ’ αυτή την κατεύθυνση. Η απήχηση της πρόσφατης παραγωγής αυτού του ρεύματος αποτελεί μια απόδειξη γι’ αυτό;
Κ. ΓΑΒΡΑΣ: Ναι, έχουνε γίνει αρκετά βήματα σ’ αυτή την κατεύθυνση. Σε σχέση με τη δικιά μου δουλειά, θεωρώ το «Ζ» ως ένα πρώτο βήμα και στη συνέχεια την «Ομολογία» σαν ένα ακόμη ουσιαστικότερο. Τώρα επιχειρούμε ένα ακόμη, με την «Κατάσταση Πολιορκίας»… Παράλληλα με μας, αλλάζει και το κοινό. Πρόκειται για μια ποιοτική αλλαγή που πάνω της στηρίζεται κάθε παρόμοια προσπάθεια η οποία στοχεύει στο λογικό του θεατή. Η στόχευση στις συναισθηματικές ροπές του κοινού είναι δυνατή μόνο σε σχέση με ορισμένα θέματα. Όχι όμως και για τα θέματα με πολιτικό περιεχόμενο, που προϋποθέτουν έναν άνθρωπο που, απλώς, μπορεί να σκεφτεί.
Κ.Γ: Θα θέλατε να μας εξηγήσετε το λόγο της συστηματικής επιλογής θεμάτων με πολιτικό περιεχόμενο;
Κ. ΓΑΒΡΑΣ: Θα έπρεπε να με ψυχαναλύσει κανένας για να το βρει. Και κάτι τέτοιο δεν θα το ήθελα εγώ ο ίδιος.
Κ.Γ: Αυτό σημαίνει πως δεν αποδέχεστε την ψυχανάλυση;
Κ. ΓΑΒΡΑΣ: Όχι… Ο Μαρξ και ο Φρόιντ είναι σύνορα που πρέπει να τα πλησιάσει κανείς. Ίσως έχουμε δίκιο, ίσως όχι.. Όμως, για να ξαναγυρίσω στην προηγουμένη ερώτηση, έζησα περίπου 19 χρόνια στην Ελλάδα, σε μια περίοδο εξαιρετικά «αυστηρή». Σίγουρα αυτό άφησε κάτι πάνω στο χαρακτήρα μου, σίγουρα έπαιξε ένα πολύ σοβαρό ρόλο στη διαμόρφωσή του.
Κ.Γ: Στο έργο σας «Ζ» ανατέμνετε τη δολοφονία του ανεξάρτητου βουλευτή της Αριστεράς Γρηγόρη Λαμπράκη στο κέντρο της Θεσσαλονίκης στις 22 Μαΐου 1963, που αποτελεί ένα κορυφαίο επεισόδιο στην αλυσίδα των πολιτικών ζυμώσεων και των μεγάλων λαϊκών κινητοποιήσεων που χαρακτήριζαν την Ελλάδα του 1963. Ποια ήταν η προσωπική σας σχέση μ’ αυτό το γεγονός; Ζήσατε την Ελλάδα αυτής της περιόδου;
Κ. ΓΑΒΡΑΣ: Την έζησα από το εξωτερικό, αλλά ίσως να την έζησα καλύτερα από πολλούς Έλληνες: Την έζησα εξιδανικευμένη. Βλέπετε είμαι στο Παρίσι από το 1954 και η τελευταία φορά πού ταξίδεψα στην Ελλάδα, ήταν λίγο πριν τη δικτατορία. Από τις 15 μέχρι τις 19 Απριλίου 1967.
Το μέλλον του ελληνικού κινηματογράφου
Κ.Γ:
