«Κοινωνική οικονομία», «αλληλέγγυα οικονομία», «συνεργατική
οικονομία», «συμμετοχική οικονομία»… Τι σημαίνει άραγε αυτός ο ραγδαίος
πολλαπλασιασμός των προσδιορισμών, που κανένας σχεδόν δεν είναι
καινούργιος, αλλά όλοι τους μοιάζουν να ηχούν με διαφορετικό τρόπο
σήμερα γύρω από έναν όρο που νομίζαμε ότι ξέρουμε καλά τη σημασία του —
τον όρο «οικονομία»;
Κατά τη γνώμη μου, δύο πράγματα. Εν πρώτοις, έναν πρωτοφανή κλονισμό
του επιστημολογικού καθεστώτος της έννοιας. Ανακαλύπτουμε ξαφνικά ότι η
οικονομική επιστήμη που διδάσκεται ακόμα στα πανεπιστήμιά μας, η
ειδημοσύνη μιας πολυάριθμης τάξης ειδικών που έχουν επίλεκτες θέσεις στα
κλιμάκια των συμβούλων κυβερνήσεων όσο και μεγάλων επιχειρήσεων, είναι
ένας πίνακας αφαιρέσεων, που έχει όλο και μικρότερη σχέση με τον
πρακτικό συλλογικό βίο, ανταποκρίνεται όλο και λιγότερο δηλαδή στα
πραξεολογικά προβλήματα τα οποία προοριζόταν να διατυπώσει και, ει
δυνατόν, να λύσει.
Η επιστημολογική συνέπεια της οξύτατης οικονομικής κρίσης (όπως και αν την ερμηνεύει προς το παρόν κάποιος) που κλυ
δωνίζει την παγκόσμια κοινωνία στις μέρες
μας είναι ότι αποσυνδέει αμετάκλητα, στη συνείδηση όλο και περισσότερων
ανθρώπων, την ταύτιση του πεδίου «οικονομία» με την πανίσχυρη εκείνη
ιδεολογική κατασκευή που λέγεται νεοκλασικά οικονομικά· και, ακόμη πιο πέρα, διαβρώ
νει την ίδια την ιδέα πως υφίσταται ένα
ειδικό πεδίο πραγμάτων και δραστηριοτήτων, μετρήσιμων και μαθηματικώς
αναπαραστάσιμων, των λεγόμενων οικονομικών, που λειτουργεί με δικούς του
νόμους και αναγκαιότητες, ανεξαρτήτως όλων των άλλων πραγμάτων,
δραστηριοτήτων και σχέσεων που απαρτίζουν ό,τι αποκαλούμε κοινωνία. Σαν
να χρειαζόταν η αιφνίδια συντριβή αναρίθμητων ζωών, για να γίνει πλήρως
αντιληπτό το αυτονόητο, ότι
οι άνθρωποι τρέφονται με ψωμί, όχι με καρτεσιανές καμπύλες και αριθμούς […]
Το δεύτερο πράγμα που σημαίνουν όλες
αυτές οι αγωνιώδεις προσπάθειες ανασημασιοδότησης –πρώτο, κατά τη
γενετική τάξη– είναι η έμπρακτη συνειδητοποίηση πολλών, όλο και
περισσότερων δηλαδή, ανθρώπων ότι δεν υπάρχει γι’ αυτούς πλέον ελπίδα επιβίωσης, ει μη μόνο έξω από την καπιταλιστική «οικονομία».
Το ότι ο καπιταλισμός και η εγχρήματη οικονομία της αγοράς μπόρεσαν να
οργανώσουν το σύνολο της κοινωνικής παραγωγής και αναπαραγωγής, διανομής
και ανταλλαγών επί τέσσερις περίπου αιώνες σε ένα διαρκώς διευρυνόμενο
κομμάτι του πλανήτη εξαρτήθηκε προφανώς από το ότι μπόρεσαν να
παράσχουν, παρά τις τεράστιες ανισότητες που παρήγαν, κάποιου τύπου
ανεκτή διαβίωση για ένα μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού. Το ότι σήμερα
οδηγούνται σε ένα σημείο που δεν μπορούν πλέον να το κάνουν αυτό είναι
το ασφαλέστερο σημάδι της επικείμενης πτώσης τους. Στις μεγάλες
ιστορικές διάρκειες όμως, μια τέτοια «πτώση» μπορεί να μετρηθεί σε
κλίμακα αιώνα ή αιώνων, πράγμα που σημαίνει ότι για τη δυστυχία και το
μαρτύριο αναρίθμητων ζωντανών υπάρξεων δεν μετράει ως παρηγοριά η άφεση
στα χέρια τού «από μηχανής θεού» της ιστορίας. Πρέπει να δράσουν άμεσα,
ώστε να παραγάγουν ένα χώρο ζωής και αναπνοής για τους ίδιους, και ο
χώρος αυτός μοιραία θα έρχεται σε ρήξη με την κεφαλαιοκρατική αγορά και
τους θεσμούς της. Ιδού γιατί όλες αυτές oι έννοιες έχουν επαναπροβάλει
στη γλώσσα μας και στην πρακτική μας με τα χαρακτηριστικά τού δραματικά
επείγοντος. […]
Συνεταιρισμοί, κολεκτίβες, δίκτυα
αλληλοβοήθειας και πειραματικές μορφές ανταλλακτικής οικονομίας είναι
πάρα πολύ σημαντικά πράγματα, πρωτίστως ως εμπειρίες εκπαίδευσης εμάς
των ίδιων σε τρόπους συνύπαρξης και κοινωνικότητας ουσιαστικά
αποκλεισμένους μέσα σε μιαν αστική, εμπορευματική κοινωνία. Το αν αυτά
μπορούν να εξελιχθούν σε πλήρως ανατρεπτικά προγράμματα δράσης εξαρτάται
από παράγοντες τους οποίους κανένας ατομικά δεν μπορεί να καθορίσει:
από το αν δηλαδή μια συνδυασμένη ιστορική δυναμική, που είναι
συνισταμένη πολλών –και αστάθμητων– παραγόντων, ωθήσει προς αυτή την
κατεύθυνση, οπότε θα πολλαπλασιάζονται με ορμή που θα είναι όλο και πιο
δύσκολο ν’ αναχαιτιστεί και, όσο η υπάρχουσα εμπορευματική δομή
καταρρέει, από νησίδες που φαίνονται σήμερα θα αναδύονται σαν μια νέα
και συμπαγής ήπειρος. Αυτό στην πράξη σημαίνει ότι αξίζει κανείς να
δοκιμάζει, χωρίς να νοιάζεται υπερβολικά για το αποτέλεσμα. Η επίγνωση
όμως των αδυναμιών και των κινδύνων, ως υπενθύμιση του χάσματος που
ακόμα χάσκει ανάμεσα στις ελπίδες μας και την πραγματικότητα, είναι το
πιο απαραίτητο εργαλείο αυτοάμυνας.
